Jismoniy shaxslar uchun depozit nima: turlari, shartlari va daromad keltirishi

Jismoniy shaxslar uchun depozit nima ekanligini aytib beramiz va uni qanday shaklda ochish mumkinligini bilib olamiz.

Pulni yo‘qotmaslikning eng yaxshi usuli — uni foiz evaziga bankka qo‘yish. Moliyaviy aktivlarni joylashtirishdan daromad keltiradigan turli xil moliyaviy mahsulotlar mavjud. Bunday mahsulotlardan biri depozit hisoblanadi. Uni yuridik va jismoniy shaxslar ochishi mumkin. Shartlarga ko‘ra, omonatga o‘xshash bo‘lsa-da, ular muhim farqlarga ega. Bugun depozit nima ekanligini aniqlaymiz, shuningdek, qanday turlari borligini va ulardan qanday qilib katta daromad olishni bilib olamiz.

Depozit nima

Depozit — bu moliyaviy vosita bo‘lib, quyidagicha ishlaydi: mijoz aktivlarni bankka pul yoki moddiy boyliklar shaklida o‘tkazadi. Depozit ikki maqsadga xizmat qiladi — aktivlarni saqlab qolish va ularni qo‘yishdan foyda olish. Moliyaviy tashkilotlar depozit sifatida turli valyutada naqd pullar, qimmatbaho buyumlar — qimmatbaho metallar, san'at buyumlar, qimmatli qog‘ozlar va boshqalarni qabul qiladi.

Qimmatbaho buyumlarni bankka o‘tkazish shartnomada nazarda tutilgan shartlar asosida amalga oshiriladi. Depozitlar amal qilish muddatiga ega yoki muddatsiz bo‘lishi mumkin. Ba'zi depozitlar foizlarni hisoblashni nazarda tutadi, boshqalari esa faqat aktivlarni saqlaydi. Jismoniy shaxslar uchun depozit daromad olishning oddiy va ishonchli moliyaviy vositalaridan biri hisoblanadi.

Depozit omonatdan qanday farq qiladi

Omonat va depozit bir xil tushuncha bo‘lib tuyulishi mumkin, ammo unday emas. Asosiy farq shundaki, omonatga faqat naqd pul qo‘yish mumkin. Depozitga nafaqat naqd pul, balki yuqorida sanab o‘tilgan qimmatbaho buyumlarni ham qo‘yish mumkin. Majoziy qilib aytganda, har qanday omonat depozit bo‘ladi, lekin har qanday depozit mahsuloti omonat bo‘la olmaydi.

Bundan tashqari, omonat har qanday holatda ham egasi uchun daromadni nazarda tutadi. Ba'zi depozitlar uchun stavka ramziy bo‘lib, 0,1% ga teng bo‘lishi mumkin, biroq nolga teng bo‘lmaydi. Depozit bo‘yicha daromad kafolatlanmaydi, masalan, qimmatbaho metallar yoki san'at buyumlari bo‘yicha foiz stavkasi nolga teng bo‘ladi. Ba'zan bankda depozit saqlash uchun ma'lum summa to‘lash kerak.

Depozit bitimni kafolatlash uchun ham ishlatilishi mumkin, masalan, ko‘chmas mulk sotib olayotganda. Bunda depozit faqat pulni saqlash uchun ochiladi va kvartirani sotayotgan shaxs shartnoma bo‘yicha mablag‘larni olishi mumkin bo‘lgunga qadar kerak bo‘ladi. Omonatdan bitim kafolati sifatida foydalanish mumkin emas.

Qonunga ko‘ra, jismoniy shaxslarning barcha omonatlari davlat tomonidan himoyalangan, ya'ni bankka nimadir bo‘ladigan bo‘lsa, ularga kompensatsiya to‘lanadi. Omonatlarni qoplaydigan tashkilot 2002 yilda tashkil etilgan Fuqarolarning banklardagi omonatlarini kafolatlash fondi hisoblanadi. Ko‘pgina davlatlardan farqli o‘laroq, O‘zbekistonda har qanday miqdor va valyutadagi omonat summasining 100% qaytarilishi kafolatlanadi. Depozit esa qaytarilmaydi.

Bank depozitlarining turlari

Joylashtirish muddati, to‘ldirish imkoniyati, shakli va boshqa omillarga qarab depozitlarning bir necha turlari mavjud.

Muddati bo‘yicha

Depozitlar quyidagicha:

• muddatli — shartnomada depozitning amal qilish muddati belgilanadi, foizlar odatda muddat oxirida hisoblanadi; depozitni eng uzoq muddatga ochish foydalidir, shunda eng yuqori foiz stavkasi bo‘ladi;
• muddatsiz — “talab qilib olinguncha” deb ham ataladi; ulardan istalgan vaqtda bankni xabardor qilmasdan pul olish mumkin, foiz stavkasi eng past bo‘ladi.

Shartlar bo‘yicha

Depozitlar quyidagicha:

• to‘ldirish sharti bilan — belgilangan muddat davomida depozitga qo‘shimcha aktivlar kiritish mumkin;
• to‘ldirish shartisiz — depozit ochilgandan keyin qo‘shimcha aktivlar kiritish mumkin emas;
• yechib olinadigan — depozit muddati tugagunga qadar shartnomada belgilangan summani yechib olishga ruxsat beriladi;
• yechib olinmaydigan — depozit hisobvarag‘idan mablag‘ni yechib olishga yo‘l qo‘yilmaydi, faqat depozitni to‘liq yopish mumkin;
• maqsadli — masalan, ko‘chmas mulk bilan bog‘liq bitimda belgilangan muayyan shartlarga erishilgandan so‘ng depozitdan foydalanishga ruxsat beriladi.

Saqlash shakliga ko‘ra

Depozitlar saqlash shakliga ko‘ra farqlanadi va quyidagicha bo‘lishi mumkin:

• naqd pullik — mablag‘larini milliy va xorijiy valyutada kiritish mumkin, shuningdek, ko‘p valyutali depozitlar mavjud;
• shaxssiz metall hisobvaraqlari — mijoz bankka shartnomada ko‘rsatilgan qimmatbaho metall — oltin, kumush, palladiy va boshqalarni sotib olish uchun zarur bo‘lgan miqdorni o‘tkazadi; bu holda mijoz metallarni jismoniy shaklda olmaydi, hisob yopilgandan so‘ng, hisob raqamiga talab qilingan kundagi metall qiymatiga teng bo‘lgan pul mablag‘larini oladi.
• qimmatbaho metallar va qimmatbaho tangalardagi hisoblar — mijoz depozitga qimmatbaho metal va tangalarni qo‘yadi;
• jamg'arma sertifikati shaklida — depozit egasiga muddati tugagandan so‘ng foizlar bilan to‘lanishi kerak bo‘lgan summani olish huquqini beruvchi qimmatli qog‘oz;
• bank yacheykasi shaklida — mijozga o‘z xohishiga ko‘ra har qanday qimmatbaho buyumlar va mablag‘larni joylashtirishi mumkin bo‘lgan bank yacheykasi ijaraga beriladi; bunday depozitlar ko‘chmas mulk bilan bog‘liq bitimlarda ishlatilishi mumkin.

Sanab o‘tilgan barcha depozitlar, oxirgi bank yacheykasi shaklidagidan tashqari, foiz stavkasi bo‘yicha daromad olishni nazarda tutadi. Bank yacheykasi shaklidagi depozit hech qanday daromad keltirmaydi va faqat qimmatbaho buyumlar va mablag‘larni saqlashga xizmat qiladi.

Depozitni qanday ochish va yopish mumkin

Depozitni 14 yoshdan oshgan har qanday O‘zbekiston fuqarosi ochishi mumkin. Uni 14 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan o‘smirlarga ochish ruxsat etiladi. Shuningdek, ularga depozitga qo‘yilgan mablag‘larni mustaqil ravishda tasarruf etishga ruxsat beriladi.

Depozitni ochish uchun bank bilan shartnoma imzolash kerak. Hujjatlardan faqat ID karta yoki pasport kerak bo‘ladi. Shartnomada moliyaviy mahsulotning barcha shartlari, muddati va daromadliligi ko‘rsatiladi. Uzoq muddatli depozit ochgan ma'qul — bu tarzda foizlar yuqori bo‘ladi. Ba'zi banklar depozit hisobvarag‘ini onlayn shaklda ochish imkoniyatini beradi.

Depozitning amal qilish muddati shartnomada belgilanadi. Odatda, shartnomada belgilangan muddat tugagandan so‘ng, depozit avtomatik ravishda xuddi shu muddatga uzaytiriladi. Shuning uchun, depozitni yopish niyatida bo‘lsangiz, bu haqida bankni xabardor qilishingiz kerak. Depozit muddati tugashidan oldin ham yopilishi va mablag‘lar yechib olinishi mumkin, biroq bu holda katta daromad olishni mo‘ljallamang.

Depozit bo‘yicha daromadni qanday hisoblash mumkin

Depozit bo‘yicha daromad miqdori bir necha omillarga bog‘liq bo‘lib, asosiysi foiz stavkasi hisoblanadi. U shartnomaning butun muddati uchun belgilanishi yoki Markaziy bankning asosiy stavkasi yoki shartnomaning boshqa shartlariga qarab o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin.

Daromadlilikni hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanish kerak:

(Depozit summasi × Omonat muddati × Foiz stavkasi) / Omonat muddati.

Masalan, bir yil muddatga va 17% foiz stavkasi bilan 10 million so‘mlik depozit bo‘yicha daromadlilik quyidagicha bo‘ladi:

(10 000 000 so‘m × 365 kun × 17%) / 365 kun = 1 700 000 so‘m.

Odatda, foizlar depozit muddati oxirida hisobga tushadi, ammo kunlik va oylik foizlar ham mavjud. Daromadni hisoblashda foizlar hisobga olinmasligi ham, hisobga olinishi ham mumkin — bu kapitallashtirish deb ataladi. Foizlarni kapitallashtirish depozit bo‘yicha har bir yangi to‘lov joylashtirilgan summaga qo‘shilishini va keyingi davr uchun daromad kapitallashtirishdan keyingi yangi summadan kelib chiqib hisoblanishini nazarda tutadi.