Demping nima: maqsadlari, turlari, kurashish usullari

Narxlar dempingi iste’molchilar uchun manfaatli ko‘rinishi mumkin bo‘lgan hodisadir. Biroq buning oqibatlari ko‘pincha murakkab va keng ko‘lamli bo‘ladi. Jahon iqtisodiyotida demping bozor sharoitlarini tubdan o‘zgartirishi va hatto butun sanoat tarmoqlarini yo‘q qilishi mumkin bo‘lgan kuchli raqobat vositasi sifatida qo‘llaniladi. Maqolada dempingdan foydalanuvchi kompaniyalar qanday maqsadlarni ko‘zlashi, bu hodisaning qanday turlari va bugungi kunda unga qarshi kurashishning qanday usullari eng samarali ekanligini ko‘rib chiqamiz.

Demping nima

Sodda qilib aytganda, demping — bu tashqi yoki ichki bozorda tovarlar yoki xizmatlarni tannarxi yoki o‘rtacha bozor narxidan ancha past narxda sotish amaliyoti. Dempingning asosiy maqsadi bozor ulushini egallash, raqobatchilarni siqib chiqarish yoki yangi bozorlarga kirish uchun narxlarni vaqtincha pasaytirish orqali raqobatdosh ustunlikka ega bo‘lishdir.

Demping maqsadlari

Kompaniyalar bu amaliyotdan strategik vazifalari va bozor sharoitlariga qarab foydalanadilar.

Bozorni egallash

Dempingning asosiy maqsadlaridan biri raqobatchilarni siqib chiqarish orqali bozor ulushini egallashdir. Tovarlarni bozor narxlaridan arzonroq sotish orqali kompaniya ko‘proq iste'molchilarni jalb qilishi va shu tariqa narxlarni bunday keskin pasaytirishga imkoni bo‘lmagan raqobatchilarga katta bosim o‘tkazishi mumkin.

Ortiqcha mahsulotdan xalos bo‘lish

Ba'zida kompaniyalar ortiqcha ishlab chiqarish quvvati bilan bog‘liq muammoga duch kelishadi, bu mahsulotning katta zaxiralari to‘planishiga olib keladi. Bunday holda firma ortiqcha mahsulotni tezda sotish uchun narxlar dempingini qo‘llashi mumkin, garchi bu tovarlarni tannarxdan arzonroq sotish bilan bog‘liq bo‘lsa ham.

Bozordagi mavqeyini kuchaytirish

Demping kompaniyaning bozordagi mavqeyini kuchaytirish vositasi sifatida ishlatilishi mumkin. Raqobatchilar bozordan siqib chiqarilgandan so‘ng, kompaniya monopoliya yoki oligopoliyani o‘rnatishi mumkin, bu unga shartlarni belgilash va kelajakda narxlarni nazorat qilish imkonini beradi. Bu raqobat bartaraf etilgandan keyin narxlarning tiklanishiga yoki hatto oshishiga olib kelishi mumkin, bu esa dempingning dastlabki yo‘qotishlarini qoplaydi.

Yangi bozorlarga kirish

Yangi bozorlarga kirishga intilayotgan kompaniyalar uchun demping iste'molchilarning e'tiborini tez jalb qilish va bozorda o‘z o‘rnini egallashning samarali usuli bo‘lishi mumkin. Narxlarning pasayishi firmaga yangi bozor muhitiga tezroq qo‘shilish va ko‘pincha bozorda ustunlik qiluvchi o‘yinchilar bilan raqobatlashish imkonini beradi.

Bozorning yangi ishtirokchilari uchun to‘siqlar yaratish

Kompaniyalar bozorga kirishni istagan yangi ishtirokchilar uchun to‘siqlar yaratish uchun dempingdan foydalanishlari mumkin. Mahsulotni juda arzon narxlarda sotish orqali bunday sharoitda daromadli biznes yuritish qiyin bo‘ladigan potensial raqobatchilar uchun sohaning jozibadorligini pasaytiradi.

Demping turlari

Demping kompaniyaning maqsadlari va bozor sharoitlariga qarab turli shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin.

Narx

Narxlar dempingi — bu eng keng tarqalgan turi bo‘lib, bunda kompaniya o‘z tovarlari yoki xizmatlarini bozor narxlaridan ancha arzon sotadi. Asosiy maqsad — iste'molchilarni raqobatchilardan qulayroq sharoitlarni taklif qilish orqali jalb qilish. Taktika bozorni egallab olish maqsadida vaqtinchalik yoki doimiy, subsidiyalar yoki boshqa moliyaviy resurslar hisobiga ta'minlangan bo‘lishi mumkin.

Bevosita va bilvosita

Bevosita demping tovar yoki xizmatlar narxining tannarxidan yoki o‘rtacha bozor darajasidan yaqqol pasayishini nazarda tutadi. Strategiyani aniqlash oson, chunki narxlar raqobatchilar taklif qilayotganidan keskin farq qiladi.

Bilvosita demping narxlarni pasaytirish uchun yashirin usullardan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Misol uchun, kompaniya katta chegirmalar, bonuslar yoki imtiyozli to‘lov shartlarini taqdim etishi mumkin, natijada rasmiy narxda to‘g‘ridan-to‘g‘ri aks etmasdan iste'molchi uchun mahsulotning umumiy qiymati kamayishiga olib keladi.

Doimiy va vaqtinchalik

Doimiy demping — kompaniyaning o‘z tovarlarini doimiy ravishda pasaytirilgan narxda sotish strategiyasi. Bunday yondashuv, kompaniya davlatdan katta miqdordagi subsidiyalar olsa yoki arzon resurslarga ega bo‘lsa amalga oshirilishi mumkin. Bu bozorda monopoliyani o‘rnatish bo‘yicha uzoq muddatli strategiyaning bir qismi bo‘lishi mumkin.

Vaqtinchalik demping qisqa muddatli natija uchun qo‘llaniladi. Masalan, bozorni tez egallab olish yoki raqobatchilarni siqib chiqarish uchun. Maqsadga erishgach, boshlang‘ich yo‘qotishlarni qoplash uchun narxlar yana odatiy darajagacha  ko‘tarilishi yoki undan ham oshib ketishi mumkin.

Import

Import dempingi kompaniya yoki mamlakat o‘z tovarlarini tashqi bozorga ichki bozordagi narxlardan ancha past yoki tannarxidan past narxlarda eksport qilganda sodir bo‘ladi. Bu yangi bozorga kirish, ulushini egallash yoki mahalliy ishlab chiqaruvchilarni zaiflashtirish uchun amalga oshiriladi. Import dempingi ko‘pincha savdo nizolarini keltirib chiqaradi va import qiluvchi mamlakatlar tomonidan o‘z ishlab chiqaruvchilarini himoya qilish uchun antidemping bojlarini joriy etishga olib kelishi mumkin.

Teskari

Teskari demping — kompaniya ichki bozorda tovarlarni yuqori narxlarda, tashqi bozorda esa arzonroq narxlarda sotish holatidir. Bu kompaniya bir bozordagi zararlarni boshqa bozordagi foyda hisobiga qoplashga harakat qilganda sodir bo‘lishi mumkin. Teskari demping bozorlardagi turli darajadagi raqobat yoki talabning o‘zgaruvchanligi tufayli yuzaga kelishi mumkin.

Kurashish usullari

Dempingga qarshi kurashish davlatlar uchun ham, alohida kompaniyalar uchun ham muhim vazifa hisoblanadi, chunki strategiya adolatli raqobatni buzishi va katta iqtisodiy yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Dempingga qarshi kurashishning bir nechta usullari mavjud bo‘lib, turli darajalarda — davlat choralaridan tortib, kompaniyalar tomonidan qo‘llaniladigan taktikagacha bo‘lishi mumkin.

Dempingga qarshi kurashning asosiy usullarini ko‘rib chiqamiz.

• mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun demping narxlarida sotiladigan import tovarlarga maxsus bojlar joriy etish;
• mahsulotlarni demping narxlarida sotilishining oldini olish uchun tovarlar va xizmatlarga minimal narxlarni belgilash;
• dempingni taqiqlovchi va adolatli raqobatni qo‘llab-quvvatlovchi qonunlarni qabul qilish;
• savdo nizolarini hal qilish va global darajada dempingga qarshi kurashish uchun JST (Jahon savdo tashkiloti) qoidalari va tartib-taomillaridan foydalanish;
• mahalliy kompaniyalarning bozordagi mavqeini mustahkamlash uchun davlat yordami, subsidiyalar va soliq imtiyozlari taqdim etish;
• demping amaliyotlariga qarshi birgalikda kurashish uchun boshqa kompaniyalar bilan kuchlarni birlashtirish;
• monopoliyaga qarshi qonunlar buzilganligi uchun raqobatchilarga qarshi da'vo qilish;
• bitta bozorga bog‘liqlikni kamaytirish uchun savdo geografiyasini kengaytirish va yangi segmentlarni o‘zlashtirish.

Demping oqibatlari

Demping oqibatlari turlicha bo‘lishi va nafaqat bozorga, balki davlatlar iqtisodiyotiga ham ta'sir qilishi mumkin.

Bozor raqobatining buzilishi

Demping bozor sharoitlarining buzilishiga olib keladi, ya'ni kuchli kompaniyalar zaifroq raqobatchilarni siqib chiqaradi. Bu bozordagi raqobat darajasini pasaytiradi va sohaning monopollashuviga olib kelishi mumkin, bu kelajakda iste'molchilar va iqtisodiyotga salbiy ta'sir ko‘rsatadi.

Mahalliy ishlab chiqarishlarning yopilishi

Demping narxlari bilan raqobatlasha olmaydigan mahalliy ishlab chiqaruvchilar ko‘pincha o‘z korxonalarini yopishga majbur bo‘ladilar. Bu ish o‘rinlarining yo‘qotilishi va byudjetga soliq tushumlarining qisqarishiga olib keladi, natijada mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta'sir qiladi.

Raqobatchilar bartaraf etilgandan keyin narxlarning oshishi

Raqobatchilar bozordan siqib chiqarilgandan so‘ng, demping qo‘llaydigan kompaniya narxlarni dastlabki qiymatdan yuqori narxgacha oshirishi mumkin. Bu iste'molchilar uchun salbiy oqibatlarga olib keladi, chunki tovar yoki xizmat uchun ko‘proq to‘lashga majbur bo‘ladi.

Iqtisodiy beqarorlik

Demping eksport qiluvchi mamlakatda ham, import qiluvchi mamlakatda ham iqtisodiy beqarorlikni keltirib chiqarishi mumkin. Kelajakda bu savdo muvozanatining buzilishiga, mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlarning yomonlashishiga va savdo urushlari boshlanishiga olib kelishi mumkin.

Ijtimoiy oqibatlar

Korxonalarning ommaviy yopilishi va raqobatning pasayishi ijtimoiy oqibatlarga, jumladan, ishsizlikning o‘sishi va aholi turmush darajasining pasayishiga olib kelishi mumkin. Bu ijtimoiy xizmatlarga qo‘shimcha yuklamani yaratadi, ijtimoiy keskinlik darajasini oshiradi.

Sohaning tanazzuli

Ba'zan demping butun bir sohaning tanazzuliga olib kelishi mumkin. Dempingdan keyin bozorda hukmronlik qilayotgan kompaniya rivojlanish va innovatsiyalar bilan shug‘ullanmasa, soha to‘xtab qolishi mumkin, bu sohaning iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi.

Bu oqibatlar demping nafaqat ayrim kompaniyalar uchun, balki butun iqtisodiyot uchun jiddiy muammo ekanligini ko‘rsatmoqda. Demping va uning oqibatlariga qarshi kurashish ham milliy, ham xalqaro miqyosdagi chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan kompleks yondashuvni talab qiladi.

Biznes uchun tavsiyalar: o‘zingizni qanday himoya qilishingiz mumkin

Biznesni narxlar dempingi va uning salbiy oqibatlaridan himoya qilish uchun kompaniyalar faol choralar ko‘rishlari muhimdir. Quyida xavfni minimallashtirishga yordam beradigan bir nechta tavsiyalar.

Brendni mustahkamlash

Iste'molchilarning sodiqligi yuqori bo‘lgan kuchli brendni yaratish, raqobatchilar pastroq narxlarni taklif qilgan taqdirda ham, kompaniyalarga mijozlarni ushlab qolish imkonini beradi. Faqat narxga bog‘liq bo‘lmagan obro‘ga erishish uchun marketingga sarmoya kiritish, mahsulot va mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilash muhim.

Mahsulotni differensiyalash

Takrorlash qiyin bo‘lgan noyob mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqish narx raqobatiga bog‘liqlikni kamaytirishga yordam beradi. Raqobatchilarda mavjud bo‘lmagan mahsulotlarni bozorga taklif qilish uchun innovatsiyalarga, yangi funksiyalarni ishlab chiqishga va sifatni yaxshilashga e'tibor qaratish muhimdir.

Xarajatlarni optimallashtirish

Ishlab chiqarish tannarxini va operatsion xarajatlarni kamaytirish mahsulot sifatini tushirmagan holda raqobatbardosh bo‘lib qolish imkonini beradi. Resurslardan samarali foydalanishni ta'minlash uchun yangi texnologiyalarni joriy etish, jarayonlarni optimallashtirish va ta'minot zanjirini qayta ko‘rib chiqish kerak.

Assortiment va savdo geografiyasini kengaytirish

Assortiment va savdo geografiyasining kengaytirishi bir bozor yoki mahsulotga bog‘liqlikni kamaytirishga yordam beradi. Bu kompaniyaning narxlar dempingiga kamroq moyil qiladi, chunki bir sotuv nuqtasidagi yo‘qotishlar ikkinchisidagi daromad bilan qoplanishi mumkin.

Hamkorlik va alyanslar

Strategik hamkorlik yoki boshqa kompaniyalar bilan alyanslar tuzish narxlar dempingiga qarshi kurashda kuchlarni birlashtirishga yordam beradi. Qo‘shma marketing kampaniyalari, texnologiyalar almashinuvi va resurslarni birlashtirish bozorda raqobat pozitsiyalarni kuchaytirish imkonini beradi.

Yuridik himoya

Bozorni muntazam monitoring qilish va yuridik maslahatchilarni jalb qilish raqobatchilar tomonidan demping amaliyotlarini o‘z vaqtida aniqlashga yordam berishi mumkin. Qoidabuzarliklar aniqlangan taqdirda, zudlik bilan monopoliyaga qarshi organlarga shikoyat qilish yoki manfaatlaringizni himoya qilish uchun sud jarayonini boshlash muhimdir.

Davlat organlari bilan ishlash

Dempingdan himoyalanishning mavjud chora-tadbirlari haqida o‘z vaqtida ma'lumot olish uchun davlat organlari va sanoat uyushmalari bilan aloqada bo‘lish muhimdir. Sohani adolatsiz raqobatdan himoya qilishga qaratilgan muhokama va tashabbuslarda ishtirok etish kerak.

Narx belgilashda moslashuvchanlik

Moslashuvchan narx siyosatini ishlab chiqish raqobatchilarning harakatlariga tezda javob qaytarish imkonini beradi. Vaqtinchalik chegirmalar, sodiqlik dasturlari va maxsus takliflar kuchli narx raqobati sharoitida mijozlarni ushlab qolishga yordam beradi.

Mijozlar bazasini rivojlantirish

Biznes mijozlarga nafaqat mahsulot, balki sifatli xizmat ko‘rsatish orqali uzoq muddatli munosabatlarga e'tibor qaratishi kerak. Mijozlarga maslahat berish, sotuvdan keyingi yordam va individual yondashuv brendga sodiqlikni shakllantiradi, shu bilan birga xaridorlarning raqobatchilarga ketish ehtimolini kamaytiradi.

Bu tavsiyalarga amal qilgan holda, biznes nafaqat dempingdan himoyalanadi, balki murakkab sharoitlarda ham samarali raqobatlasha oladigan barqaror va muvaffaqiyatli kompaniyani yaratib, o‘z mavqeini mustahkamlaydi.