Yaroqsiz holga kelgan dollar banknotalarini nima qilish kerak

Eski – yozilgan, shtamp bosilgan, g‘ijimlangan va boshqa zarar ko‘rgan dollarlarni almashtirish qoidalari haqida so‘zlab beramiz.

Imronbek uzoq vaqt davomida yangi mashina uchun pul yig‘di. Pulning bir qismi dollarda edi. Kerakli miqdor yig‘ilganda, u dollarlarni so‘mga almashtirishga qaror qildi. Ammo ma'lum bo‘lishicha, undan bir nechta banknotalarni almashtirish uchun komissiya olinar ekan. Imronbek xafa bo‘lib, boshqa ayirboshlash shaxobchasiga borib ko‘rishga qaror qildi — u yerda ham xuddi shunday vaziyat yuzaga keldi. Uchinchi bankda voqea takrorlandi. Kassir esa mijozning hayratini ko‘rib, ikkita banknot yopishtirilganini, uchinchisida esa kichik dog‘ borligini va uchta shtamp borligini tushuntirdi. Amaldagi qoidalarga muvofiq, bunday buzilgan banknotlarni faqat komissiya bilan almashtirish mumkin. Keling, Imronbek bilan birgalikda ushbu qoidalarning tafsilotlarini chuqur o‘rganamiz.

Nima uchun banklar dollar kupyuralarini almashtirish uchun komissiya oladilar?

Gap eskirgan hisoblanadigan kupyuralar haqida ketyapti. Bular eski, juda yomon bo‘lib ketgan dollarlar bilan bir qatorda shunchaki dog‘lar, yozuvlar, muhrlar va boshqalar tushirilgan bo‘lishi mumkin.

Agar so‘m banknotalarini O‘zbekiston Markaziy bankiga eskirgan banknotalarni topshirish va yangilarini olish orqali bepul almashtirish mumkin bo‘lsa, chet el valyutasida bu yanada murakkablashadi. Uni almashtirish uchun valyuta chiqarilgan mamlakatga yoki bunday operasiyalarni amalga oshirishga vakolatli banklarga qaytarilishi kerak. Ushbu almashinuv uchun xorijiy bank transport va boshqa xarajatlar qo‘shiladigan komissiya oladi. Aynan shu xarajatlar O‘zbekiston banklari tomonidan mijozlar uchun komissiya miqdorini belgilashda hisobga olinadi. Banklar mijozlarni komissiya miqdori va uni undirishning o‘zi to‘g‘risida ogohlantirishi shart.

Komissiya miqdori qancha?

Uni bank o‘rnatadi. Odatda, bu 5–10%.

Bank ayirboshlovida eski, shikastlangan dollarlarni olishdan bosh tortishlari mumkinmi?

Yo‘q. Agar bunday vaziyat to‘satdan paydo bo‘lsa, siz Markaziy bankka shikoyat qilishingiz mumkin — saytdagi shaklni to‘ldirish orqali yoki ishonch telefoniga qo‘ng‘iroq qilish orqali (+998 71) 200-00-44.

Ammo zarar darajasiga qarab, dollarlar, boshqa valyutalar singari, muomalaga yaroqli va yaroqsiz deb tasniflanadi. Yaxshi holatda bo‘lgan yoki faqat minimal zararga ega bo‘lgan banknotalarni komissiyasiz almashtirish mumkin. Biroq, katta zarar ko‘rgan banknotalar eskirgan toifaga kiradi — ularni almashtirish uchun komissiya olinadi. Bunday holda, eskirgan valyutani yig‘ib olish uchun chet elga yuborish kerak, bu esa qo‘shimcha komissiya xarajatlarini ham o‘z ichiga oladi.

Qaysi dollar kupyuralari shikastlangan deb hisoblanadi va komissiya bilan almashtiriladi?

2018-yildan beri belgilangan qoidalarga muvofiq, O‘zbekistondagi banklar eskirgan bo‘lsa-da, hali ham to‘lovga qodir deb topilgan kupyuralarni qabul qilishlari shart. Mijoz ushbu kupyuralarni bir xil nominaldagi yangi banknotalarga almashtirishni talab qilish huquqiga ega. Shuningdek, ularni kichikroq nominaldagi banknotlarga, katta banknotlarga (agar mijoz bir nechta kichik banknotlarni topshirsa) almashtirish yoki joriy ayirboshlash kursi bo‘yicha so‘mga almashtirish mumkin.

2019-yilda Markaziy bank valyuta ayirboshlash qoidalariga o‘zgartirishlar kiritdi. Haqiqiyligiga shubha tug‘diradigan valyutani tekshirish uchun komissiya bekor qilindi, — u bepul o‘tkazilishi kerak. Shuningdek, regulyator banknotalarning eskirgan deb tan olinishi mezonlarini aniqladi. Bularga quyidagilar kiradi:

• g‘ijim va ifloslangan (masalan, dog‘lar) kupyuralar banknotada nima tasvirlanganligini aniqlashga, uning haqiqiyligini tasdiqlashga imkon beradi va bu banknotaning asosiy belgilaridan birining 50% dan ko‘prog‘ini yopmaydi — masalan, uning dizayni elementi, qalbakilashtirishdan himoya qilish va boshqalar;
• diametri 1 mm dan oshmaydigan ikkitadan ortiq teshigi bor kupyuralar — xuddi shu shartlarda;
• kichik yirtiqlar yopishtirilgan holda — kupyuraning kengligi yoki uzunligining to‘rtdan biridan oshmasligi kerak;
• burchaklari yoki boshqa qismlari bir kvadrat santimetrdan oshmaydigan qilib yopishtirilgan bo‘lsa — agar yirtilgan qismlar aynan shu banknotniki ekanligiga shubha bo‘lmasa;
• kichik dog‘lar, yozuvlar, shtamplari bo‘lgan banknotalar — agar ikkitadan ortiq yozuv va shtamp bo‘lib, ular banknotaning asosiy belgilaridan birining yarmidan ko‘pini qoplamagan bo‘lsa va uning haqiqiyligini aniqlashga xalaqit bermasa.

Ushbu doirada banklar qo‘shimcha mezonlarni belgilashlari mumkin. Masalan, teshiklarning maksimal sonini cheklash.

Qanday dollarlarni komissiyasiz almashtirishlari kerak?

Agar zarar juda oz bo‘lsa, ayirboshlovda komissiya olishmaydi. Biz faqat teshiklar soni (ikkitagacha va diametri bir millimetrdan kam), kichik yozuvlar va shtamplar (shuningdek, ikkitagacha) haqida aniq gapirishimiz mumkin. Qolgan mezonlar bankning ixtiyorida qoladi. Masalan, agar banknotada bir millimetrli yirtiq bo‘lsa yoki uning buklovi biroz eskirgan bo‘lsa, unda, qoida tariqasida, bunday banknotalar komissiyasiz almashtiriladi.

O‘zbekistonda qaysi dollar banknotalari muomalaga yaroqsiz deb hisoblanadi?

Diametri 1 mm dan ortiq bo‘lgan teshiklar kabi jiddiy shikastlangan veksellar yaroqsiz guruhga kiradi. Xuddi shu toifaga jiddiy zararlangan boshqa banknotalar kiradi.

Bular:

• yirtilgan yoki bo‘laklarga kesilgan (hatto keyinchalik ehtiyotkorlik bilan yopishtirilgan bo‘lsa ham);
• rangi o‘zgargan;
• kuygan;
• agar banknotaning asosiy belgilaridan birining yarmidan ko‘pi yog‘, bo‘yoq yoki siyoh bilan bo‘yalib ketgan bo‘lsa;
• kimyoviy reaktivlar ta'siriga uchragan;
• katta yozuvlari bo‘lgan;
• qasddan zararlangan;
• himoya iplari olib tashlangan holda;
• bosib chiqarish nuqsonlari yoki o‘chirilgan tasvirlar bo‘lgan;
• tasvirlar aniqlab bo‘lmaydigan darajada qattiq zararlangan yoki bo‘yalgan bo‘lsa,
• tarangligini yo‘qotgan va yumshoq bo‘lib qolgan banknotalar;
• agar banknotaning o‘lchami 3 millimetr yoki undan ko‘pga o‘zgargan bo‘lsa, masalan, qisqarish yoki boshqa sabablarga ko‘ra.

Shunga o‘xshash qoidalar boshqa valyuta uchun ham amal qiladi.

Yaroqsiz dollar kupyuralarini nima qilish kerak?

Bunday banknotalarni yig‘ish uchun bankka topshirish mumkin. Buning uchun siz pasportingizni taqdim etishingiz va arizani to‘ldirishingiz kerak. Biroq, O‘zbekiston banklari jismoniy shaxslarga bunday banknotalarni yuborishni rad etish huquqiga ega. To‘lovga layoqatsiz kupyuraning yakuniy taqdiri yig‘ish qaroriga qarab belgilanadi.

Agar banknotani chiqargan bank uni almashtirishga rozi bo‘lsa, yangi banknotani yoki uning teng miqdorini  siz topshirgan bankdan naqd va naqd pulsiz hisob raqamiga olishingiz mumkin.

Agar almashtirish rad etilsa — bu yo‘qotishga ko‘nmasdan ilojingiz yo‘q. Bundan tashqari, yuqorida aytib o‘tganimizdek, inkassatsiyaga yuborish uchun komissiya olinadi. Bu 3% ni tashkil qiladi. Agar uni almashtirish rad etilsa, u qaytib kelmaydi. Bundan tashqari, siz chet el bankiga banknotani yuborish uchun pochta va operatsion xarajatlarni to‘lashingiz kerak bo‘ladi.

Zararlangan dollarlarni komissiyasiz almashtirishning biron bir usuli bormi?

Variantlardan biri — ularni bankka topshirish emas, balki chet elda, masalan, Turkiyada dam olish paytida foydalanishdir. Ularni o‘zingiz sarflashingiz yoki do‘stlaringiz yoki qarindoshlaringizdan biror narsa sotib olishni so‘rashingiz mumkin. Agar sizda bir nechta kichik, ozgina shikastlangan kupyuralar bo‘lsa, bu ayniqsa qulaydir. Odatda, mahalliy do‘konlarda va bozorlarda eskirgan valyutalarga bankdan ko‘ra oddiyroq qarashadi.  Biroq, hech kim yuz foiz kafolat bermaydi: agar zarar kuchli bo‘lsa yoki, masalan, kupyura yarmiga bo‘linib, yopishtirilgan bo‘lsa, unda dollarni u yerda ham olishdan bosh tortishadi.

Agar bankda yaroqsiz holga kelgan banknota berishsa,  nima qilish kerak?

Agar bankda ayirboshlash vaqtida sizga eski banknotlar berilgan bo‘lsa, ularni faqat kassadan chiqmay turib, almashtirish mumkinligini unutmang. Shuning uchun, ketishdan oldin har doim pul holatini o‘sha joyning o‘zida tekshirish muhimdir.

Dollarlar zarar ko‘rmasligi uchun ularni saqlashning eng yaxshi usuli qanday?

Eng ishonchli variant — ularni bankada saqlash. Agar biror narsa uchun pul yig‘sangiz, to‘ldirish va yechib olish imkoniyati bor depozitni tanlashingiz mumkin. Masalan, "Kapitalbank"da yiliga 5,5% dan dollarlik "Lyuks" omonati bo‘lib, pulning bir qismini to‘ldirish va yechib olish mumkin.

Uyda xavfsiz joy va mos sharoitlarni topish qiyin. Dollar o‘g‘irlikdan yoki yong‘indan himoyalanmasligidan tashqari, jamg‘arma shunchaki mog‘orlashi ham mumkin, ayniqsa u paketda saqlansa,  uy esa  zax bo‘lsa va havo yaxshi aylanmasa. Gap shundaki, dollar qog‘ozi paxta va zig‘ir tolalaridan tayyorlanadi, ular mog‘orga yomon chidamli. Ayniqsa, zararlangan, eskirgan veksellarda katta xavf mavjud. Natijada, eng yaxshi holatda, almashish paytida eskirgan deb tasniflanadi, eng yomon holatda — inkassatsiya uchun yuborishingiz kerak bo‘ladi.

Xulosa

Banklar ahvoli yomonligi sababli dollarlarni almashtirishdan bosh tortish huquqiga ega emas. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, shikastlangan kupyuralarni almashtirish yoki yig‘ish uchun 5 dan 10% gacha komissiya to‘lash kerak bo‘lishi mumkin. Inkassatsiya, ya'ni to‘lovga qodir bo‘lmagan banknotalarni xorijiy bankka topshirish odatda ko‘proq xarajat talab qiladi. Shuni ham yodda tutish kerakki, hamma holatda ham bank buzilgan veksellarni almashtirish uchun qabul qilishga rozi bo‘lmasligi mumkin.