Bankdagi akkreditiv: nima uchun kerak va uni qanday rasmiylashtirish kerak

Akkreditiv bitimni amalga oshirishning umume'tirof etilgan va eng xavfsiz usuli hisoblanadi. Bu bitimning ikkala tomoniga, sotuvchiga va xaridorga o'zlarini firibgarlikdan himoya qilish va mablag'larni o'tkazish va barcha majburiyatlarni bajarish kafolatlarini olish imkonini beradi. Bugun akkreditiv nima ekanligini va nima uchun kerakligini aniqlaymiz.

Ziyod biznesi uchun uskunalarni chet eldan sotib olishni rejalashtirmoqda. U mos variantni topdi va uni ko‘rigidan so‘ng mamnun qoldi. Nyuans shundaki, u kishi  sotuvchi bilan ilgari tanish bo'lmagan va ular bir-biriga to'liq ishonmaydilar. Ko'rib chiqilayotgan xarid miqdori esa juda katta. Qanday qilib xavfsiz shartnoma tuzish va uskunasiz yoki pulsiz qolmaslik kerak? Akkreditiv yordamga kelishi mumkin. Bu nima va qanday ishlashini ushbu maqolada aytib beramiz.

Akkreditiv nima va uning mexanizmi qanday

Akkreditiv — bu barcha tomonlar uchun bitim xavfsizligini oshirishga imkon beradigan maxsus bank vositasi (yoki operatsiyasi). U shunday ishlaydi: bitimning ikkita asosiy ishtirokchisiga (to'lovchi va mablag' oluvchiga) qo'shimcha ravishda, sotuvchi uchun hisob yaratadigan bank jarayonga kiritilgan. Amaliyot quyidagicha amalga oshiriladi: mijoz belgilangan miqdorni sotuvchining hisob raqamiga yuboradi, ammo ikkinchisi ushbu mablag'larga darhol kira olmaydi. Bank muzlatilgan mablag'larga kirishni ta'minlashi uchun sotuvchi bitim shartlari bajarilganligini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etishi kerak. Bu tovarlar partiyasini o'tkazish to'g'risidagi hisob-fakturalar ham, mulk huquqini topshirishni tasdiqlovchi hujjatlar ham bo'lishi mumkin.

Akkreditivlar mamlakat qonunchiligi va xalqaro huquq bilan tartibga solinadi. Bitim shartlari tomonlar tomonidan oldindan kelishib olinadi va shartnoma bilan muhrlanadi.

Nima uchun akkreditiv kerak

Akkreditiv bitimni amalga oshirish uchun yanada ishonchli kafolatlarni taqdim etadi. Bitim hujjatlar bilan tasdiqlangandan keyingina bank sotuvchi tomonga mablag'lardan foydalanish imkoniyatini ochadi va ularni tasarruf etish imkoniyatini beradi. Agar qarama-qarshi tomon bilan bitim birinchi marta amalga oshirilsa yoki katta miqdordagi mablag' haqida gap ketganda, bunday sxema juda qulaydir. Bank vakili bo'lgan vositachi bitimning kafolati bo'lib xizmat qiladi, bu sizga xatarlarni kamaytirish va bitimning ishonchliligini oshirishga imkon beradi. Shuni aniqlashtirish kerakki, akkreditiv faqat naqd pulsiz to'lov usulini nazarda tutadi.

Shuningdek, akkreditiv bitimni tomonlarning jismoniy ishtirokisiz masofadan turib amalga oshirishga imkon beradi. Tasdiqlangki, bu qulay, ayniqsa bitim ishtirokchilari, masalan, turli shaharlarda bo'lganlarida.

Yagona salbiy tomoni shundaki — ko'plab hujjatlarni imzolash va rasmiylashtirish kerak bo'ladi. Ammo bitim xavfsiz tarzda kafolatlanadi.

Akkreditiv turlari va ularni tartibga solish

O'zbekistonda akkreditivlar sohasi Fuqarolik kodeksining 45-bobi bilan tartibga solinadi. Xalqaro akkreditivlar Xalqaro savdo palatasi tomonidan qabul qilingan umumiy qoidalar bilan tartibga solinadi. Mamlakat qonunchiligiga muvofiq akkreditivlar quyidagi turlarga bo'linadi:

• qoplangan (depozit qilingan) va qoplanmagan (kafolatlangan);
• bekor qilinadigan va bekor qilinmaydigan.

Qoplangan (depozit qilingan) akkreditivlar sotuvchining hisob raqamiga mablag'larning to'liq hajmda zudlik bilan o'tkazilishini anglatadi. Qoplanmagan (kafolatlangan) biroz boshqacha ishlaydi. Sotuvchining hisob raqamiga ular bo'yicha to'lovlar ularning majburiyatlari bajarilganligi sababli qismlarga bo'lib amalga oshiriladi. Ichki operatsiyalar uchun depozit qilingan akkreditivlar ko'proq tanlanadi, xalqaro operatsiyalar uchun esa kafolatlangan akkreditivlar afzalroqdir. Tanlangan turidan qat'i nazar, bank bitimning barcha ishtirokchilari oldidagi majburiyatlarini bajarilishini kafolatlaydi.

Qaytarib olinadigan akkreditiv har qanday vaqtda to'lovchining xohish-irodasini bekor qilish, bekor qilish yoki o'zgartirishni o'z ichiga oladi. Bunday holda, mablag'larni sotuvchiga o'tkazish bo'yicha operatsiya amalga oshirilmaydi va bank ularni to'lovchiga qaytaradi. To'lovchi ham, bank ham voqealarning bunday rivojlanishi to'g'risida ikkinchi tomonni xabardor qilishi shart emas.

Agar qaytarib bo'lmaydigan akkreditiv haqida gapiradigan bo'lsak, unda qaytarib olish, bekor qilish yoki o'zgartirish ham mumkin, ammo bu haqda bitimning ikkinchi tomonini xabardor qilish kerak. Odatiy bo'lib, banklar qaytarib bo'lmaydigan akkreditiv to'g'risida shartnoma tuzadilar, chunki qaytarib olinadigan akkreditiv bilan bitimning barcha afzalliklari o'chiriladi va sotuvchi tomon pul o'tkazish kafolatiga ishonchini yo'qotadi.

Akkreditivni qanday ochish kerak

Akkreditivni ochish uchun xaridor operatsiyani bajarish uchun bank bilan shartnoma tuzishi kerak. Shartnomada bitimning barcha shartlari (akkreditiv turi, muddati, miqdori), shuningdek mablag' o'tkaziladigan sotuvchining hisobvarag'i tafsilotlari ko'rsatilgan. Shartnoma tuzishda sotuvchining ishtiroki shart emas, uni xaridor imzolashi kerak. Akkreditivni ro'yxatdan o'tkazishning batafsil shartlari bilan «Kapitalbank» veb-saytida tanishishingiz mumkin, biz esa asosiy bosqichlarni sanab o'tamiz:

1. Akkreditivning barcha shartlarini muhokama qiladigan va xaridor uchun eng qulayini tanlashga yordam beradigan bank vakillari bilan maslahatlashish.
2. Hujjatlarni to'plash va akkreditiv ochish to'g'risidagi shartnomani imzolash: bank xodimlari barcha hujjatlarni rasmiylashtirishda yordam berishadi va ularni ko'rib chiqish muddatlarini aytib berishadi.
3. Bank tomonidan arizani ko'rib chiqish va qaror qabul qilish: «Kapitalbank» tomonidan arizani ko'rib chiqish muddati 20 ish kunidan oshmaydi, shundan so'ng siz qaror qabul qilasiz.
4. Shartnoma tuzish: bank bitim tuzish imkoniyatini tasdiqlaganidan so'ng, tomonlar shartnomani oldindan belgilangan shaklda tuzadilar va imzolaydilar.
5. Akkreditivni ochish: shartnomaga muvofiq akkreditiv ochiladi, va mablag'lar sotuvchining hisob raqamiga o'tkaziladi.

Odatda, agar barcha kerakli hujjatlar tartibda bo'lsa, akkreditivni boshidan oxirigacha rasmiylashtirish tartibi bir oydan oshmaydi.

Akkreditivlarning o'ziga xos xususiyatlari

Akkreditivning eng muhim ajralib turadigan xususiyati shundaki — u uchun, boshqa har qanday operatsiya singari, bank komissiyasi taqdim etiladi. O'zbekistonda u odatda bankka qarab shartnoma summasining 0,5–0,6% tashkil qiladi va ko'pincha asosiy hisoblangan qiymatga bog'lanadi.

Endi akkreditiv prinsipga o'xshash bank mahsulotlaridan — bank xujayrasi va escrow hisobvarag'idan qanday farq qilishini aniqlaymiz.

Bank xujayrasi bank mijozining mablag'lari va qadriyatlarining jismoniy ombori deb ifodalanadi. Mablag'lar va qiymatlar bankdan ijaraga olingan maxsus himoyalangan bo'linmada saqlanadi, hujayra ochilganda ular inventarizasiya qilinadi va bank tarkibning haqiqiyligini tasdiqlaydi. Akkreditiv faqat naqd pulsiz to'lovlar bilan ishlashni o'z ichiga oladi, uni ochish va ta'minlash uchun bankka jismoniy tashrif buyurishning hojati yo'q, akkreditiv bo'yicha mablag'larni masofadan o'tkazish mumkin. Shuningdek, akkreditivdan farqli o'laroq, bank hujayra tarkibining xavfsizligi uchun hech qanday javobgarlikni o'z zimmasiga olmaydi, akkreditiv holatida esa bitim kafolati va mablag'larning mavjudligi sifatida ishlaydi.

Escrow'ning hisobi ko'p jihatdan akkreditivga o'xshaydi: sotuvchi bitimni tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etgunga qadar undagi mablag'lar muzlatiladi. Biroq, akkreditiv ko'proq imkoniyatlarni taklif etadi: masalan, bu veksellar bilan ishlashga imkon beradi, escrow hisobi esa bunday imkoniyatni bermaydi. Bundan tashqari, escrow hisobidan farqli o'laroq, akkreditiv bekor qilinishi mumkin. Akkreditiv bo'yicha naqd pul sotuvchiga ham, shartnomada ko'rsatilgan uchinchi tomonga ham o'tkazilishi mumkin. Va nihoyat, akkreditivdan foydalanganda bank faqat kafil va vositachi vazifasini bajaradi, escrow bilan ishlashda esa u xaridor va sotuvchi bilan bir qatorda bitimning ishtirokchisiga aylanadi.

Yana bir muhim xususiyat — akkreditiv shartnomada ko'rsatilgan amal qilish muddatiga ega. Agar sotuvchi o'z majburiyatlarini belgilangan muddatda bajarmasa, mablag'lar xaridorning hisob raqamiga qaytariladi.