Valyuta kursi: suzuvchi valyuta kursi nima va unga ta’sir qiluvchi omillar

Valyuta — ma’lum bir mamlakat yoki mintaqada moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish uchun foydalaniladigan pul tizimi. Bu odamlarga tovar va xizmatlarni sotib olishga imkon beradigan asosiy ayirboshlash vositasi hisoblanib, shuningdek, qiymat o‘lchovi va jamg‘arma vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Valyuta turlari

Valyutaning bir nechta turlari mavjud:

• Fiat valyutalar. Ularning qiymati jismoniy tovarlar (masalan, oltin yoki kumush) bilan mustahkamlanmagan. Bunday valyutalarning narxi ularni chiqaradigan hukumatga bo‘lgan ishonchga asoslanadi. Masalan, AQSh dollari, yevro, yapon iyenasi.
• Tovar valyutalar. Ular ma'lum bir mahsulot narxiga bog‘liq. Tarixiy misol oltin standarti bo‘lib, unda valyutaning qiymati ma'lum miqdordagi oltinga bog‘langan.
• Raqamli valyutalar yoki kriptovalyutalar. Masalan, bitkoin yoki efirium, ular tranzaksiyalarni himoya qilish va yangi birliklarni yaratishni nazorat qilish uchun kriptografiyadan foydalanadi.

Valyuta mamlakatning markaziy banki yoki moliya organi tomonidan chiqariladi.  Bu tashkilot iqtisodiy barqarorlikni saqlash maqsadida muomaladagi pul miqdorini ham tartibga soladi. Turli davlatlarning o‘zaro moliyaviy hamkorligi jarayonida esa valyuta kursi degan tushuncha paydo bo‘ldi.

Valyuta kursi nima

Valyuta kursi — bu bir valyutaning boshqa valyuta birliklarida ifodalangan narxi. Bu ko‘rsatkich xalqaro moliyaning asosiy elementi hisoblanadi, chunki u transchegaraviy investitsiyalar, savdo va sayohatga ta'sir qiladi.

Kompaniyalar va investorlar transchegaraviy faoliyat bilan faol shug‘ullanayotgan dunyoda valyuta kurslarini to‘g‘ri tushunish va prognoz qilish muhim ahamiyatga ega. Misol uchun, agar Germaniyada faoliyat yurituvchi kompaniya Yaponiyadan tovarlar sotib olmoqchi bo‘lsa, joriy ayirboshlash kursi bo‘yicha yevroni iyenga konvertatsiya qilishi kerak bo‘ladi. Bu kursdagi o‘zgarishlar sotib olish narxiga sezilarli ta'sir ko‘rsatishi mumkin, bu esa tabiiy ravishda kompaniyaning daromadiga ta'sir qiladi.

Valyuta kurslarining turlari

Valyuta kurslari qiymati qanday belgilanishi va ta'minlashiga qarab turli mezonlarga ko‘ra tasniflanishi mumkin. Valyuta kurslarining asosiy turlariga belgilangan va suzuvchi kurslar kiradi.

Belgilangan

Belgilangan valyuta kursi valyutaning qiymati boshqa valyutaga yoki valyutalar savatiga nisbatan qat'iy belgilanganligini anglatadi. Belgilangan kursdan foydalanadigan mamlakatning Markaziy banki valyuta bozorida faol ishtirok etib, uning barqarorligini ta'minlash uchun o‘z valyutasini belgilangan narxda sotib oladi va sotadi.

Bu usul ko‘pincha iqtisodiy barqarorlik va o‘sishga yordam beradigan transchegaraviy savdo va investitsiya operatsiyalarini bashorat qilishni ta'minlash uchun qo‘llaniladi. Biroq, bu yondashuv valyuta kursini belgilangan darajada ushlab turish uchun katta miqdordagi xorijiy valyuta zaxiralarini talab qiladi.

Suzuvchi

Suzuvchi kurs davlatning to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuvisiz valyuta bozoridagi talab va taklifning bozor kuchlari bilan belgilanadi. Valyuta narxi bir qator omillarga qarab erkin o‘zgarishi mumkin.

Suzuvchi valyuta kursi: xususiyatlari, ta'sir etuvchi omillar

Suzuvchi valyuta kursi — milliy valyutaning qiymati valyuta bozorida to‘g‘ridan-to‘g‘ri davlat tomonidan tartibga solinmasdan, talab va taklif asosida o‘rnatiladigan tizimdir. Bu valyuta kursining iqtisodiyot va xalqaro bozorlardagi o‘zgarishlarga javoban erkin o‘zgarishiga imkon beradi.

Suzuvchi valyuta kursi tizimida valyutaning qiymati ko‘plab omillarga, jumladan, inflyatsiya, foiz stavkalari, ishsizlik darajasi va mamlakat yalpi ichki mahsuloti kabi iqtisodiy ko‘rsatkichlarga qarab o‘zgaradi. Siyosiy voqealar, iqtisodiy yangiliklar va hatto investorlarning psixologik kayfiyati ham valyuta talab va taklifiga ta'sir qilishi mumkin, bu esa o‘z navbatida valyuta kursining o‘zgarishiga olib keladi.

Ta'sir etuvchi omillar

Suzuvchi valyuta kursi jahon bozorida valyutalarning talab va taklifiga ta'sir etuvchi turli iqtisodiy, siyosiy va bozor omillariga javob beradi. Quyida suzuvchi valyuta kurslariga ta'sir qiluvchi ba'zi asosiy omillarni keltiramiz.

Iqtisodiy omillar

• Foiz stavkalari. Foiz stavkalari yuqori bo‘lgan mamlakatlardagi valyuta ko‘proq xorijiy investitsiyalarni jalb qiladi va bu valyutaga bo‘lgan talabni oshiradi. Yuqori foiz stavkalari investorlarga sarmoyalaridan yuqori daromad keltiradi.
• Iqtisodiy o‘sish. Iqtisodiyoti jadal o‘sib borayotgan mamlakatlar o‘z ishlab chiqarish aktivlari va moliya bozorlariga xorijiy investitsiyalarni jalb qiladi, bu esa milliy valyutaga bo‘lgan talabni va uning qiymatini oshiradi.
• Savdo balansi. Musbat savdo balansi (eksport miqdori importdan ortiq) odatda milliy valyuta kursining oshishiga olib keladi, chunki xorijiy xaridorlar tovar va xizmatlarni to‘lash uchun mahalliy valyutani sotib olishlari kerak.

Siyosiy omillar

• Siyosiy barqarorlik va iqtisodiy siyosat. Barqaror hukumat va shaffof iqtisodiy siyosatga ega mamlakatlar ko‘proq xorijiy investitsiyalarni jalb qiladi. Beqarorlik investorlarni cho‘chitib yuborishi mumkin, bu esa valyutaga bo‘lgan talabning pasayishiga va uning qadrsizlanishiga olib keladi.
• Davlat tomonidan tartibga solish. Hukumatning iqtisodiyotga aralashuvi (soliq yoki savdo siyosatidagi o‘zgarishlar) ham valyuta kursiga sezilarli ta'sir ko‘rsatishi mumkin.

Bozor va spekulyativ omillar

• Spekulyatsiya. Bozor ishtirokchilari mamlakatda iqtisodiy sharoit yomonlashishini taxmin qilsalar, valyutani sotishni boshlashlari mumkin, bu esa uning qulashiga olib keladi. Spekulyativ harakatlar kursning qisqa muddatli o‘zgarishiga olib kelishi mumkin.
• Psixologik omillar. Iqtisodiy vaziyat va kelajak istiqbollarini qabul qilish treyderlar va investorlarning harakatlariga katta ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Yangiliklar, mish-mishlar va vahimali kayfiyat valyutaning talab va taklifida sezilarli o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin.
• Xalqaro investitsiyalar. Aksiya va obligatsiyalarni sotib olish va sotish kabi xalqaro portfel investitsiyalari oqimlari valyuta kurslariga sezilarli ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Investorlar kapitalni bir valyutadan boshqasiga o‘tkazadilar, bu esa uning mustahkamlanishiga yoki zaiflashishiga olib keladi.

Suzuvchi valyuta kursining afzalliklari va kamchiliklari

Suzuvchi valyuta kursining o‘z afzalliklari va kamchiliklari bor.

Afzalliklari

• Iqtisodiyotni avtomatik ravishda to‘g‘irlash. Suzuvchi valyuta kursi mamlakatning savdo taqchilligi yoki profitsiti kabi iqtisodiy nomutanosibliklarini avtomatik to‘g‘irlashga imkon beradi. Valyuta qiymati pasayganda, eksport raqobatbardosh bo‘lib, savdo taqchilligini kamaytirishga yordam beradi.
• Monetar siyosatning mustaqilligi. Suzuvchi valyuta kurslariga ega davlatlar belgilangan valyuta kursini saqlash haqida o‘ylamasdan, ichki ehtiyojlarga (inflyatsiyani nazorat qilish yoki bandlikni rag‘batlantirish) yo‘naltirilgan monetar siyosatni amalga oshirishi mumkin.
• Tashqi zarbalardan himoya qilish. Suzuvchi valyuta kursi xalqaro iqtisodiy inqirozlarga qarshi bufer vazifasini bajarishi mumkin. Valyuta kursining o‘zgarishi tashqi zarbalarning salbiy ta'sirini singdirishi va susaytirishi mumkin.

Kamchiliklari

• O‘zgaruvchanlik (volatillik). Suzuvchi kurslar juda o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin, bu biznes uchun noaniqlikni keltirib chiqaradi, ayniqsa import va eksportga bog‘liq sektorlarda. Bu xalqaro savdo kompaniyalari uchun xatarlarni rejalashtirish va boshqarishni qiyinlashtiradi.
• Spekulyatsiyalarning ta'siri. Kapitalning spekulyativ harakati kursning keskin va kutilmagan o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Spekulyatsiya iqtisodiy manzarani sezilarli darajada buzishi, qo‘shimcha xavf va beqarorlikni keltirib chiqarishi mumkin.
• Inflyatsiya xavfi. Valyutaning zaiflashishi import qilinadigan tovarlar va xizmatlar narxi ko‘tarilishi sababli inflyatsiyaning oshishiga olib kelishi mumkin. Bu ichki valyutaning xarid qilish qobiliyatini pasaytirishi mumkin, bu ayniqsa importga bog‘liq bo‘lgan mamlakatlar uchun juda muhimdir.

O‘zbekistonda qanday valyuta kursi amal qiladi

O‘zbekistonda boshqariladigan suzuvchi valyuta kursi rejimi qo‘llaniladi. Demak, milliy valyutaning (o‘zbek so‘mi) qiymati talab va taklifning bozor mexanizmlari asosida shakllanayotgan bo‘lsa-da, O‘zbekiston Markaziy banki valyuta kursini barqarorlashtirish yoki to‘g‘rilash maqsadida valyuta bozoriga aralashish huquqini saqlab qoladi.

MB buxgalteriya, statistika hisobi va boshqa hisobot turlari, shuningdek bojxona va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblash uchun xorijiy valyutalarning so‘mga nisbatan rasmiy kurslarini belgilaydi. U ushbu kurs bo‘yicha valyutani sotib olish yoki sotish majburiyatini o‘z zimmasiga olmaydi, bu esa shu ayirboshlash rejimida "suzuvchi" elementni ta'kidlaydi.