Aksiyalar, obligatsiyalar, fyucherslar: qimmatli qog‘ozlar nima va ulardan qanday daromad olish mumkin

Iqtisodiyotda turli moliyaviy vositalar asosiy rol o‘ynab, biznes va shaxsiy farovonlikni rivojlantirishga yordam beradi. Bunday vositalar orasida qimmatli qog‘ozlar alohida o‘rin tutadi. Biroq qimmatli qog‘ozlar o‘zi nima va nima uchun bunchalik muhim?

Qimmatli qog‘ozlarni turli imkoniyatlarning o‘ziga xos “kaliti” sifatida tasavvur qiling: istiqbolli kompaniyalarga investitsiya qilishdan tortib obligatsiyalar yordamida barqaror daromadni ta'minlashgacha. Bu nafaqat kapitalni saqlash va ko‘paytirish usuli, balki kompaniyalarga o‘sish va rivojlanish uchun zarur resurslarni jalb qilishga yordam beradigan vositadir. Maqolada qimmatli qog‘ozlar tushunchasi, turlari, vazifalari, sotib olish va daromad olish usullarini batafsil ko‘rib chiqamiz.

Qimmatli qog‘oz nima

Qimmatli qog‘ozlar — egasining mulk yoki pul mablag‘lariga bo‘lgan huquqini tasdiqlovchi hujjatlar. Hujjat turli shakllarda taqdim etilishi va egasiga kompaniya foydasining bir qismini olish huquqi, boshqaruvda ishtirok etish, qarz bo‘yicha foizlar olish va boshqalar kabi muayyan huquqlarni berishi mumkin.

Qimmatli qog‘ozlar moliya bozorlari faoliyatida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, kapitalni jalb qilish va xatarlarni investorlar o‘rtasida taqsimlash imkoniyatini beradi.

Belgi va xususiyatlari

Qimmatli qog‘ozlar boshqa moliyaviy vositalardan ajratib turadigan bir qator o‘ziga xos belgi va xususiyatlarga ega. Quyida asosiylari keltirilgan:

• Hujjatli va hujjatsiz shakl. Hujjatli qimmatli qog‘ozlar egasining huquqlarini tasdiqlovchi jismoniy hujjatlardir. Hujjatsiz qimmatli qog‘ozlar elektron shaklda mavjud bo‘lib, maxsus registrlardagi hisobvaraqlarda qayd etiladi.
• Huquqni tasdiqlovchi funksiya. Qimmatli qog‘ozlar egasining pul mablag‘lari, mulk yoki kompaniya kapitalidagi ulush kabi muayyan imtiyozlarni olish huquqini tasdiqlaydi.
• Muomalada bo‘lishi. Qimmatli qog‘ozlar bir shaxsdan ikkinchi shaxsga erkin o‘tkazilishi mumkin. Bu xususiyat moliya bozorlaridagi savdoda ishtirok etish imkonini beradi.
• Muomalasi. Qimmatli qog‘ozlarni ochiq bozorda sotib olish yoki sotish imkoniyati, bu ularni likvid vositaga aylantiradi.
• Daromadlilik. Qimmatli qog‘ozlar egalari dividendlar, foizlar yoki qimmatli qog‘ozlar qiymatining oshishi shaklida daromad olishlari mumkin.
• Xavf. Har qanday investitsiya kabi, qimmatli qog‘ozlar ham qog‘oz turiga va bozor sharoitlariga ko‘ra ma'lum bir xavf darajasi bilan bog‘liq.
• Bo‘linuvchanlik. Ba'zi qimmatli qog‘ozlar kichikroq qismlarga, masalan, aksiyalarga bo‘linishi mumkin, bu investorlarga katta mablag‘lari bo‘lmasa ham kompaniyalarda ulushlarni sotib olish imkonini beradi.
• Muayyan amal qilish muddati. Ba'zi qimmatli qog‘ozlar, masalan, obligatsiyalar belgilangan amal qilish muddatiga ega bo‘lib, bu muddat tugagandan so‘ng ular so‘ndiriladi.
• Chiqarish shakli. Qimmatli qog‘ozlar turli subyektlar: davlat, munitsipalitetlar, korporatsiyalar va xususiy shaxslar tomonidan chiqarilishi mumkin.
• Huquqiy himoya. Qimmatli qog‘ozlar egalariga berilgan huquqlar qonunchilik tomonidan himoyalangan bo‘lib, bu qonuniyligi va barqarorligini ta'minlaydi.

Qimmatli qog‘ozlarning bu belgilari va xususiyatlarini bilsangiz , turli moliyaviy vositalarni yaxshiroq tushunishingiz, investitsiyalar uchun ishonchliligini baholashingiz mumkin.

Asosiy funksiyalari

Qimmatli qog'ozlar iqtisodiyotda bir nechta asosiy funktsiyalarni bajaradi, resurslarni samarali taqsimlash va moliyaviy bozorlarni rivojlantirishga yordam beradi.

Investitsion funksiya

Qimmatli qog‘ozlar investorlarga daromad olish maqsadida sarmoya kiritish imkoniyatini beradi. Bu aksiyalar bo‘yicha dividendlar, obligatsiyalar bo‘yicha foizlar yoki qimmatli qog‘ozlar qiymatining oshishidan olingan foyda bo‘lishi mumkin.

Kapitalni jalb qilish

Kompaniyalar va davlat muassasalari uchun qimmatli qog‘ozlarni chiqarish o‘z loyihalarini moliyalashtirish, faoliyatini kengaytirish yoki byudjet taqchilligini qoplash uchun zarur kapitalni jalb qilish usuli hisoblanadi.

Xatarlarni taqsimlash

Qimmatli qog‘ozlarning maqsadi bozor ishtirokchilari o‘rtasida xatarlarni taqsimlashdan iborat. Masalan, aksiyalarni chiqarishda kompaniya xatarlarning bir qismini o‘z aksiyadorlariga yuklaydi, buning evaziga foydalarning bir qismini olish huquqiga ega bo‘ladi.

Likvidlik

Qimmatli qog‘ozlar egalariga o‘z aktivlarini qimmatli qog‘ozlar bozori orqali tez va minimal xarajatlar bilan naqd pulga ayirboshlash imkoniyatini beradi.

Narx belgilash funksiyasi

Birjalarda qimmatli qog‘ozlar savdosi mazkur qog‘ozlarning bozor narxlarini shakllantirishga yordam beradi, haqiqiy qiymatini aks ettiradi va bozor ishtirokchilariga qarorlar qabul qilish uchun muhim ma'lumotlarni taqdim etadi.

Tartibga soluvchi funksiya

Qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va muomalaga kiritish mexanizmlari orqali inflyatsiya, pul taklifi va iqtisodiy o‘sish kabi iqtisodiy jarayonlar tartibga solinadi.

Informatsion funksiya

Qimmatli qog‘ozlar bozori iqtisodiyotning holati, kompaniyalarni boshqarish samaradorligi va investorlarning kayfiyati haqida muhim ma'lumotlarni taqdim etadi. Bu ma'lumotlardan iqtisodiy tendensiyalarni tahlil qilish va prognozlashda foydalaniladi.

Kafolat funksiyasi

Ba'zi qimmatli qog‘ozlar (masalan, obligatsiyalar) kredit olish uchun kafolat sifatida xizmat qilishi mumkin, bu qarz oluvchining ishonchliligini oshiradi va kreditorlar uchun xatarlarni kamaytiradi.

Hisob-kitob funksiyasi

Qimmatli qog‘ozlar mulkiy huquq va majburiyatlar hisobini yuritishga yordam beradi, bu ham alohida investorlar, ham tashkilotlar uchun aktivlar va passivlarni boshqarishni osonlashtiradi.

Turlari

Qimmatli qog‘ozlarni tasniflash chiqarilish shakli, beriladigan huquqlar, iqtisodiy xususiyati kabi turli belgilar bo‘yicha amalga oshiriladi. Qimmatli qog‘ozlarning asosiy turlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• Aksiyalar. Qimmatli qog‘ozlarning eng keng tarqalgan turi. Oddiy aksiyalar egasiga dividendlar olish va aksiyadorlarning yig‘ilishida ovoz berish yo‘li bilan kompaniya boshqaruvida ishtirok etish huquqini beradi. Imtiyozli aksiyalar belgilangan dividend olish hamda kompaniya tugatilgan taqdirda dividendlar va kompaniya mulkining bir qismini olish uchun imtiyozli huquqni ta'minlaydi, biroq odatda ovoz berish huquqini bermaydi.
• Obligatsiyalar. Qarz majburiyatlari bo‘lib, emitent (qimmatli qog‘ozlarni chiqaradigan tashkilot) obligatsiya egasiga nominal qiymatini va foizlarni ko‘rsatilgan muddatlarda to‘lash majburiyatini oladi. Obligatsiyalar korporativ, davlat yoki munitsipal bo‘lishi mumkin.
• Opsionlar. Muayyan vaqt ichida ma'lum miqdordagi bazaviy aktivni oldindan belgilangan narxda sotib olish yoki sotish huquqini (lekin majburiyatini emas) beruvchi shartnomalar.
• Fyucherslar. Kelgusida bazaviy aktivni oldindan belgilangan narxda sotib olish yoki sotish bo‘yicha shartnomalar. Fyucherslar odatda xatarlar yoki spekulyatsiyalarning oldini olish uchun ishlatiladi.
• Veksel. Yozma qarz majburiyatlari bo‘lib, bu bo‘yicha bir tomon ikkinchi tomonga belgilangan muddatda muayyan summani to‘lash majburiyatini oladi.
• Sertifikatlar. Muayyan miqdordagi aksiyalar yoki boshqa qimmatli qog‘ozlarga egalik qilish huquqini tasdiqlovchi hujjatlar.
• Depozitar tilxatlar. Xorijiy depozitariyda saqlanayotgan xorijiy kompaniyalar aksiyalariga egalik huquqini ifodalovchi hujjatlar: Amerika depozitar tilxatlari va Global depozitar tilxatlar.
• Investitsion paylar. Investorlarga o‘z mablag‘larini turli moliyaviy vositalarga birgalikda investitsiya qilish uchun birlashtirish imkonini beruvchi investitsiya pay fondlaridagi ulushlar.
• Chek daftarchalari va cheklar. To‘lov va hisob vositasi sifatida ishlatilishi mumkin bo‘lgan naqdsiz to‘lov vositalari.
• Garov xati. Garovga qo‘yilgan mol-mulkka egalik huquqini va qarz oluvchining qarzni to‘lash bo‘yicha majburiyatlarini tasdiqlovchi hujjatlar.

Qimmatli qog‘ozlarga hosila moliyaviy vosita bo‘lgan derivativlar ham kiradi. Bularning qiymati bazaviy aktivga: aksiyalar, obligatsiyalar, valyutalar yoki tovar resurslariga bog‘liq.

Qimmatli qog‘ozlarni baholash usullari

Qimmatli qog‘ozlarning turi, xususiyatlari va boshqa ko‘rsatkichlarini baholash investorlarga ularning haqiqiy qiymatini tushunishga va asosli qarorlar qabul qilishga yordam beradi. Baholashning bir nechta asosiy usullari mavjud:

1. Fundamental tahlil kompaniyaning moliyaviy holati, daromadlari, xarajatlari va aktivlarini ko‘rib chiqadi. Bu firma qanchalik barqaror va istiqbolli ekanligini tushunish uchun hisobot va ko‘rsatkichlarni o‘rganishga o‘xshaydi.
2. Texnik tahlil o‘tmishdagi narxlar va savdo hajmiga e'tibor qaratib, kelajakdagi narxlar harakatini bashorat qilish uchun grafik va indikatorlardan foydalanadi. Tarix takrorlanadi va patternlarni oldindan aytib berish mumkin degan fikrga asoslanadi.
3. Pul oqimlarini diskontlash usuli mutaxassis kompaniyani kelajakdagi daromadlarini bashorat qilish va ularni joriy qiymatiga keltirish orqali baholashni nazarda tutadi. Bu kelajak haqida aniq taxminlarni talab qiladigan murakkab usul.
4. Qiyosiy tahlil kompaniyani bozordagi boshqa o‘xshash korxonalar bilan taqqoslaydi. Firma raqobatchilarga nisbatan qanchalik yuqori yoki past baholanganini tushunish uchun narx/foyda yoki narx/tushum nisbati kabi turli ko‘rsatkichlardan foydalaniladi.

Qimmatli qog‘ozlarni qanday sotib olish va daromad olish mumkin

Qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va daromad olishingizga yordam beradigan harakatlar tartibini sodda qilib tushuntiramiz.

Brokerlik hisobvarag‘ini oching

Qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va sotish uchun brokerda (mijoz nomidan qimmatli qog‘ozlar savdosi bo‘yicha bitimlarni amalga oshiruvchi investor va moliya bozorlari o‘rtasidagi vositachi) hisobraqamiga ega bo‘lish kerak. Yaxshi obro‘ga, past komissiyalarga va qulay platformaga ega ishonchli brokerni tanlang.

Hisobingizni to‘ldiring

Brokerlik hisobvarag‘ingizga pul o‘tkazing. Buni bank o‘tkazmasi yoki brokeringiz taklif qilgan boshqa qulay usul orqali amalga oshirish mumkin.

Bozorni o‘rganing va qimmatli qog‘ozlarni tanlang

Qimmatli qog‘ozlarning turlari, ta'rifi va ular o‘rtasidagi farqni o‘rganing: aksiyalar, obligatsiyalar, investitsiya fondlari va boshqalar. Bulardan qaysi biri moliyaviy maqsadlaringizga va tavakkalchilik darajangizga mos kelishini hal qiling.

Xaridga buyurtma bering

Brokerlik platformasidan foydalanib, qiziqtirgan qimmatli qog‘ozlarni toping va xaridga buyurtma bering. Bozor orderi (joriy bozor narxida xarid qilish) yoki limit orderini (muayyan narx yoki undan arzon xarid qilish) tanlashingiz mumkin.

Investitsiyalaringizni saqlang va boshqaring

Qimmatli qog‘ozlarni sotib olgandan so‘ng, qiymati va bozor sharoitlarini kuzatib borish muhimdir. Ehtimol, ba'zi qimmatli qog‘ozlarni sotish va boshqalarini sotib olish orqali investitsiyalaringizni o‘zgartirishingiz kerak bo‘ladi.

Daromad olish

• Dividendlar. Kompaniyalarning aksiyalariga ega bo‘lsangiz, ular dividendlar — kompaniya foydasining bir qismini to‘lashlari mumkin.
• Obligatsiya bo‘yicha foizlar. Obligatsiya egalariga ma'lum vaqt oralig‘ida belgilangan foizlar to‘lanadi.
• Yuqoriroq narxda sotish. Qimmatli qog‘ozlaringizning qiymati oshsa, ularni sotib, sotib olish va sotish narxlaridagi farqdan foyda olishingiz mumkin.

Daromadni reinvestitsiya qilish

Olingan daromadni yangi qimmatli qog‘ozlarni sotib olishga reinvestitsiya qilish umumiy kapitalingizni va kelajakda ko‘proq daromad olish imkoniyatingizni oshirishga yordam beradi.

Bu bosqichlarga amal qilib, qimmatli qog‘ozlarga pul tikishni va daromad olishni boshlashingiz mumkin. Ammo investitsiya har doim xavf-xatar bilan bog‘liqligini unutmang, shuning uchun qimmatli qog‘ozlar nima ekanligi va qanday bo‘lishini yaxshi tushunish, shuningdek, asosli qarorlar qabul qilish uchun bozorni puxta o‘rganish va muntazam ravishda kuzatib borish muhimdir.