Pul oʻzi nima va u qayerdan keladi?

Pul universal ayirboshlash vositasidir. Uning yordamida tovarlar va xizmatlarni sotib olish yoki sotish, shuningdek, qiymatni oʻlchashda ishlatish mumkin. Pulning asosiy xususiyati — kerakli narsaga tezda almashish. Pulning tarixi, turlari va xususiyatlarini batafsil koʻrib chiqamiz.

Pul tarixi

Pul tangalar va banknotlardan ancha oldin paydo boʻlgan. Oʻzbekistonda dastlab pul sifatida chorvachilik, don mahsulotlari, qimmatbaho metall kabi tovarlardan foydalanishgan. Savdoning rivojlanishi bilan yanada qulay va universal ayirboshlash vositasiga ega bo‘lish muhim ahamiyat kasb etdi. Hozirgi Oʻzbekiston hududida mavjud boʻlgan qadimiy davlatlar hukmdorlar tasvirlari va turli ramzlar bilan tushirilgan oltin, kumush va misdan tangalar zarb qila boshlaganlar.

XIII asrda Chingizxon istilosidan keyin mintaqaga moʻgʻul pul tizimlari, keyinroq esa tumanboshi dirhamlari muomalaga kirib kelgan. Ammo pul tarixida alohida burilish ХIV asr oxiridan ХVI asr boshlarigacha Oʻrta Osiyoda hukmronlik qilgan Temuriylar sulolasidan boshlanadi. Ular oltin va kumush tangalar zarb qilib boshlaganlar. Sulola qulagandan keyin turli xonlik va amirliklarning mahalliy pul birliklari qoʻllanila boshlangan. Masalan, Buxoro amirligi, Qoʻqon xonligi va Xiva xonligi ichki savdo uchun oʻz tangalarini zarb qilganlar.

XIX asr oxirida Oʻzbekiston Rossiya imperiyasiga qoʻshilgan, rus rubli, tanga va banknotalari muomalaga kirgan. 1924-yildan boshlab Sovet Ittifoqi rubli qoʻllanila boshlangan. Ittifoq parchalanib, mustaqillikka erishilgach, soʻm kuponlari joriy qilingan. 1994-yil 1-iyuldan boshlab esa respublikada yagona qonuniy toʻlov vositasi – oʻzbek soʻmi amal qilmoqda.

Pul turlari

Pullarning quyidagi turlari mavjud:

• Tovar — pulning qadimiy, tabiiy turi: qimmatbaho metallar va toshlar, chorva mollari, don mahsulotlari, gazlamalar, paxta yoki ma'lum bir davlatda qiymatga ega boʻlgan boshqa resurslar.
• Qiymat belgilari — ya'ni tangalar va qogʻoz pullar. Tangalar dastlab qimmatbaho metallardan yasalgan, shuning uchun ular oʻz-oʻzidan qimmatli boʻlgan. Endi ular qiymat jihatidan kamroq qimmatlikdagi metallardan zarb qilinadi, lekin qonuniy toʻlov vositasi sifatida oʻz qiymatini saqlab qolgan. Qogʻoz pullarning nominal qiymati hech qanday jismoniy aktivlar bilan ta'minlanmaydi. U iqtisodiy koʻrsatkichlar, siyosiy barqarorlik va markaziy banklarning qarorlari bilan belgilanadi.
• Elektron pul deganda bank kartalari, hisob raqamlari va mobil ilovalardagi mablagʻlar tushuniladi. Ular egalariga jismoniy pul almashuvisiz operatsiyalarni amalga oshirishga imkon beradi.
• Kredit — bu odamlar va tashkilotlar oʻz ehtiyojlari uchun qarz sifatida oladigan mablagʻlar. Kredit kartalari, bank overdraftlari, kredit liniyalari va cheklar kredit pulining barcha shakllaridir.

Pulning xususiyatlari

Pul orqali nafaqat toʻlanadi, u boshqa xususiyatlarga ham ega:

• Pul sizga mahsulot qancha turishini tushunishga yordam beradi. Masalan, Nargizning kvartirasi bor. Agar uning qiymatini baholasa, uni sotishdan qancha daromad olishini bilib oladi, yaʻni mulkni pulga aylantiradi.
• Pul sotib olish va sotish jarayonini soddalashtiradi. Masalan, Gulnora supermarketda karta orqali toʻladi va oziq-ovqat oldi. Zamonaviy pul savdoni osonlashtiradi.
• Pulni yigʻish va qimmatbaho buyumlarga — tilla, aksiyalar, koʻchmas mulk, chet el valyutasiga aylantirish orqali sarmoya kiritish yoki kelajakda tovar va xizmatlarni sotib olish uchun saqlab qo‘yish mumkin. Masalan, Temur maoshining bir qismini omonat uchun chetga olib qoʻyadi. Uning pullari shunday ishlaydi va Temurning bevosita ishtirokisiz qoʻshimcha daromad keltiradi.
• Puldan mamlakatlar oʻrtasidagi muomalalarda foydalaniladi. Masalan, Ali Rossiyaga bormoqchi. U oʻzi bilan  soʻmda naqd pul olib ketadi. Moskvada Ali soʻmni rublga almashtiradi va boshqa davlatda oʻz puli bilan toʻlaydi.

Yangi pullarning chiqarilishi

Yangi pul muomalasi mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi va oʻsishi uchun zarurdir. Oʻzbekistonda naqd va naqdsiz pul muomalasi qanday amalga oshirilishini batafsil koʻrib chiqamiz.

Naqd pul

Oʻzbekistonda milliy valyuta oʻzbek soʻmi Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqariladi. Bu jarayon emissiya deb ataladi. Pulni yaratish banknota va tangalar dizaynini ishlab chiqishdan boshlanadi, ularda qalbakilashtirishning oldini olish uchun xavfsizlik elementlari mavjud. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki tasarrufidagi “Davlat belgisi” DUK banknotalarini chop etadi.

Yangi banknotalarni chop etish zarurligini Markaziy bankning oʻzi belgilaydi. Emissiya toʻgʻrisida qaror qabul qilish uchun inflyatsiya, iqtisodiy oʻsish, ishsizlik darajasi, pul aylanish tezligi va umumiy ishlab chiqarish kabi iqtisodiy vaziyatlarni tahlil qiladi.  Misol uchun, agar iqtisodiyot oʻssa, bank uni qoʻllab-quvvatlash uchun qoʻshimcha pul chiqaradi. Markaziy bank muomaladagi mablagʻlar hajmini ham hisobga oladi. Agar pul juda koʻp boʻlsa, u qiymatini yoʻqotadi. Agar ular kam boʻlsa, bu iqtisodiy inqirozga olib keladi. Markaziy bankning vazifasi muvozanatni saqlashdir. Yangi pullarni muomalaga chiqarishning yana bir sababi banknotalarning eskirganligidir: eski banknotalar yangilariga almashtiriladi.

Naqdsiz pullar

Naqdsiz pullar — bu odamlar va kompaniyalarning bank hisobvaraqlaridagi mablagʻlar. Ular tijorat banklari tomonidan foiz va komissiya daromadlari hisobidan yaratiladi.

Misol tariqasida kreditlardan foydalangan holda naqdsiz pullar masalasini koʻrib chiqaylik. Bank ularni shaxsiy yoki jalb qilingan mablagʻlari hisobidan chiqaradi. Masalan, Nuriddin bankka 10 million soʻm omonat qoʻygan. Bu uning puli, u istalgan vaqtda ularni qaytarib olishi mumkin. Ammo ular hisobda boʻlganda, bank ulardan foydalanish huquqiga ega. Buning uchun Nuriddin bankdan mukofot – foiz oladi. Nuriddinning pulidan bank Asmiraga 5 million soʻm kredit bergan. Aslida bu yerda qogʻoz pullar boʻlmasa-da, goʻyo mablagʻlar koʻpaygandek bo‘ladi: Nuriddinning hisobida 10 million, Asmirada esa 5 millioni turibdi. Naqdsiz pullarning emissiyasi shunday sodir boʻladi.

Pul haqida qisqacha

• Pul — nafaqat toʻlov vositasi, balki uning barcha jarayonlarida, non sotib olishdan tortib xalqaro savdogacha ishtirok etadigan kuchli iqtisodiy vositadir. Ular tovarlar va xizmatlar qiymatini aniqlashga yordam beradi, ayirboshlashni osonlashtiradi, resurslarni saqlash va toʻplashga imkon beradi, toʻlovlar va sarmoyalarni amalga oshiradi.
• Pul tarixi shuni koʻrsatadiki, uning shakllari va xususiyatlari jamiyat bilan birgalikda, ayirboshlash va tovar pullardan qogʻoz va raqamli vositalarga qadar rivojlangan.
• Milliy valyuta – oʻzbek soʻmining muomalaga chiqarilishida Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki asosiy rol oʻynaydi. Pul emissiyasi sinchkovlik bilan nazorat qilinadi va koʻp bosqichlarni oʻz ichiga oladi: dizayndan tortib banknotalarni chop etish va tangalarni zarb qilishgacha. Shu bilan birga, tijorat banklari tomonidan kreditlar berish va depozitlarni shakllantirish orqali naqd boʻlmagan pul yaratilishi ham iqtisodiy oʻsishga xizmat qilmoqda.