O'zbekistonda bank kartalaridan pul o'g'irlash uchun javobgarlik belgilashni rejalashtirishmoqda. Bu qanday ishlaydi?

Shu kunlarda Donoxon SMS-xabar oldi: "Tabriklaymiz! Sizning raqamingiz haftalik sovrinlar o'yini g'olibi sifatida tanlandi va siz 10 million so'm yutdingiz. Sovrinni olish uchun havola orqali o'ting.". Donoxon bank kartasi ma'lumotlarini, shu jumladan uch xonali CVC himoya kodini kiritishni talab qiladigan saytga kirdi. Ammo qiz bu usul ko'pincha firibgarlar tomonidan shaxsiy ma'lumotlar va hisobdagi pulni o'g'irlash uchun ishlatilishini esladi.  Shu sababli Donoxon xabarga ishonmadi va sahifani yopdi. Afsuski, hamma ham bunday firibgarliklarni chetlab o'tolmaydi, ko'pchilik shubhali xabarlar va qo'ng'iroqlarga ishonadi va bank kartalari ma'lumotlarini uchinchi tomon saytlariga kiritadi yoki telefon orqali aytib beradi. Muammo hukumatni ham tashvishga solmoqda — shuning uchun rasmiylar bunday jinoyatlar uchun javobgarlikni kuchaytiradigan qonun loyihasini ishlab chiqmoqdalar. Donoxon bilan birgalikda firibgarlar bank kartalaridan pulni qanday o'g'irlashlarini, buni qanday qilib chetlab o'tish kerakligini va ushbu sohadagi qanday o'zgarishlar qonunchilikda tayyorlanayotganini bilib olamiz.

Yangi qonun bank kartalaridan o'g'irlaganlik uchun jazoni kuchaytiradi: nimani kutish kerak

O‘tgan yili O‘zbekistonda axborot texnologiyalaridan foydalangan holda sodir etilgan jinoyatlar soni 2021-yilga nisbatan qariyb ikki baravar ko‘paydi. Bu jinoyatlarning aksariyati bank hisoblaridan pul o‘g‘irlash bilan bog‘liq. Rasmiylar yangi jinoyatlarni to'xtatish uchun mavjud qonunchilik choralari endi yetarli emasligini tan olishdi. Shu bois, amaldagi Jinoyat kodeksini moliyaviy kiberjinoyatlar uchun maxsus javobgarlikni belgilovchi va ularga nisbatan jazoni kuchaytiruvchi modda bilan to‘ldirish taklif etilmoqda. Keling, qanday qilib jinoyat qurboni bo'lmaslik kerakligini va qonunning yangi tahriri bunga qanday yordam berishini ko'rib chiqamiz.

Nima bo'lyapti?

O‘zbekiston fuqarolari xarid uchun to‘lovni bank kartalari orqali amalga oshirib, pul mablag‘larini bank hisoblarida saqlaydiganlar soni ortib bormoqda. Bank kartalaridagi pul mablag‘larini o‘g‘irlash O‘zbekistonda so‘nggi yillarda eng keng tarqalgan kiberjinoyatlardan biri bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, onlayn firibgarlar qanday hiyla-nayranglardan foydalanishini va unga qanday qarshi turishni bilishingiz kerak. 2022-yilda O‘zbekistonda axborot texnologiyalari sohasida 4332 ta jinoyat (2021-yilga nisbatan qariyb 2 barobar ko‘p) qayd etilgan bo‘lib, ularning yarmidan ko‘pi kibero‘g‘irlik bilan bog‘liq.

O'g'irlikning qanday turlari mavjud

Firibgarlar odamni aldash va uning karta ma'lumotlarini bilish uchun bir necha usullardan foydalanadilar:

• moddiy yordam, onlayn kredit yoki yutuq takliflari bilan soxta havolalar orqali bank kartasining maxfiy kodini olishadi (Donoxon bilan sodir bo'lganidek);
• xizmat ko'rsatish uchun oldindan to'lovni o'tkazishni so'rashadi, keyin majburiyatlarni bajarishmaydi va mablag'larni qaytarib berishmaydi;
• telefon suhbatlari paytida ular o'zlarini to'lov tashkilotlari va tizimlari (Click, Pay Me, OSON va boshqalar) yoki bank xavfsizligi bo'limi xodimlari deb tanishtirishadi va bank kartasining raqami va maxfiy kodini olishadi;
• elektron savdo maydonchalari orqali bank kartasining raqami va maxfiy kodini olishadi;
• soxta moliyaviy onlayn birjalarga (Binance va boshqalar) havolalar yaratishadi, ular orqali ular o'z hisoblariga mablag' chiqarishadi;
• Umra safarini o'tkazish uchun pul yig'ishda soxta tasdiqlash kodlarini yuborishadi.

Firibgarlar hozirda qanday jazolanadi

Hozirda huquqni muhofaza qilish organlari O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 168 ("firibgarlik") va 169 ("o'g'irlik") moddalari bo'yicha kibero'g'irlik sohasida ish qo'zg'atmoqda. Jarima 100-300 BHMni tashkil etadi (bazaviy hisoblash miqdori, 2023 yil 1 maydan boshlab 1 BHM 330 000 so'mga teng). Jarimadan tashqari, jinoyatchilarni uch yilgacha axloq tuzatish ishlari, uch yildan besh yilgacha qamoq jazosi kutishi mumkin. Rasmiylarga ko'ra, bunday jazo turlari yangi jinoyatlarning oldini olish uchun yetarli bo'lmaydi.

Yangi qonundan nimani kutish mumkin

Hukumat bank kartalari firibgarligi uchun javobgarlikni kuchaytirish uchun qonunchilikka o'zgartirishlar kiritmoqda. Yangi qonun loyihasi muhokama qilinmoqda, unga ko'ra Jinoyat kodeksi 192-12-moddalar bilan to'ldirilishi rejalashtirilgan. Bu egalarining roziligisiz bank hisob raqamidan mablag'larni noqonuniy o'tkazish yoki hisobdan chiqarish haqida bo'ladi. Bank hisobidan o'g'irlashda axborot texnologiyalaridan foydalanganlik uchun jazo kuchaytirilishi taklif etiladi:

• 300 dan 400 BHMgacha jarima solish (hozirgi 100-300 BHMni o'rniga), ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlarini joriy etish yoki besh yildan sakkiz yilgacha ozodlikdan mahrum qilish;
• ruxsatisiz yoki elektron to'lov qurilmasi yoki masofaviy xizmat ko'rsatish tizimidan foydalangan holda axborot tizimiga kirganlik uchun besh yildan sakkiz yilgacha ozodlikdan mahrum qilish.

Ushbu sohadagi jinoyatlarni, shu jumladan O'zbekiston ichki ishlar vazirligi kiberxavfsizlik markazi mutaxassislari ham kuzatib boradi. Har kuni markaz xodimlari axborot texnologiyalaridan foydalangan holda o'nlab moliyaviy jinoyatlarni to'xtatadilar.

Banklar xavfsizlik himoyasida

Banklarning o'zlari ham o'z mijozlarining xavfsizligini ta'minlaydilar. Buning uchun maxsus xavfsizlik bo'limlari shakllantiriladi. Agar bankka biron bir moliyaviy operatsiya shubhali bo'lib tuyulsa (masalan, mobil bankdagi parol va telefon raqamini bir vaqtning o'zida o'zgartirish), u to'xtatiladi, pul o'tkazmasi muzlatiladi va tasdiqlash uchun mijoz bilan bog'lanadi. Agar mijoz kartadagi operatsiyaga rozi bo'lmasa, har doim bank yordamiga murojaat qilish mumkin. Ushbu jarayon charjbek deb ataladi: bank barcha holatlarni aniqlashni o'z zimmasiga oladi va mijozning mablag'larini hisobdan chiqarish noqonuniy bo'lgan taqdirda pulni qaytarishga yordam beradi.

Banklar vaziyatga alohida e'tibor berishadi, agar:

1. pul ilgari shubhali operatsiyalarda ishtirok etgan shaxslarga o'tkazilsa;
2. moliyaviy operatsiya amalga oshiriladigan qurilma ilgari noqonuniy sxemalar uchun ishlatilgan bo'lsa;
3. “g'alati” operatsiya: juda katta miqdordagi pulni ilgari noma'lum bo'lgan boshqa birovning bank hisob raqamiga o'tkazish yoki tunda xorijiy bankka pul o'tkazish.

Xavfsizlik protokollarini doimiy ravishda takomillashtirish uchun banklar mijozning xatti-harakatlarini uning operatsiyalari asosida kuzatib boradilar va raqamli moliyaviy portretni yaratadilar. Agar biron bir operatsiya bankka shubhali bo'lib tuyulsa va mijoz uchun bir qator standartlardan chiqib ketsa, xodimlar hisob egasi bilan bog'lanib, harakatdan xabardorligiga ishonch hosil qilishadi.

Qanday qilib himoyalanish mumkin

Endi esa jinoyatchilar qurboniga aylanmaslik bo'yicha asosiy maslahatlarni shakllantiramiz:

1. hech qachon hech kimga bank kartangiz ma'lumotlarini bermang: ism, familiya, kartaning amal qilish muddati va orqa tomondagi xavfsizlik kodi;
2. SMS — xabarlardan hech kimga kod bermang — hatto bank xodimlariga ham (firibgarlar o'zlarini bank xodimi deb tanishtirishni yaxshi ko'radilar, ba'zan hatto rasmiy bank raqamlarini nusxalashadi);
3. kartani qarovsiz qoldirmang, do'kon sotuvchisi yoki restoran ofitsianti olib ketishiga yo'l qo'ymang;
4. kartadagi barcha operatsiyalarni PIN-kod bilan tasdiqlashga sozlang;
5. onlayn xarid qilish uchun qo'shimcha kartaga buyurtma bering;
6. notanish SMS va messenjer xabarlaridagi havolalarni bosmang.

Agar operatsiya xavfsizligiga shubha qilsangiz, mijozlarga xizmat ko'rsatish mutaxassislariga murojaat qiling. Uzum Bank xodimlari pul o'tkazish uchun u yoki bu havolaga yoki so'rovga ishonishingiz kerakligini tezda aytib berishadi. Bankka Telegramda, mobil ilova orqali va elektron pochta orqali murojaat qilishingiz mumkin.