Bank skoringi: tizim kredit berish mumkin yoki yo‘qligini qanday hal qiladi

Banklar ba’zi mijozlarga tez va muammosiz kreditlar beradi, boshqalarga esa ko‘pincha rad etadi. Buning sababi “skoring” deb nomlangan mijozni baholash usulidir. Sizning skoring ballingiz qanchalik yuqori bo‘lsa — bankning ishonchi shunchalik yuqori bo‘ladi. Skoring tizimi qanday ishlashi va kredit reytingingizni qanday oshirish mumkinligini aytib beramiz.

Kredit skoringi nima

Skoring yoki kredit reytingi — bu bankning kredit berish yoki qanday shartlar asosida berish mumkinligini hal qilishiga yordam beradigan baholash tizimi. Shu yo‘l orqali vijdonsiz mijozlarga qarz berishdan bank o‘zini himoya qiladi va pulini yo‘qotmaydi, mijoz esa qarzni tezroq va ehtimol yanada qulayroq shartlarda oladi.

Skoring jarayoni to‘liq avtomatlashtirilgan. Qaror maxsus dastur tomonidan qabul qilinadi: bank menejeri kerakli ma'lumotlarni kiritadi va kompyuter skoring ballini hisoblaydi. Yaxshi kredit reytingi shaxs o‘z moliyasini boshqara bilishi va qarzlarini o‘z vaqtida qaytarishidan darak beradi. Bundan tashqari, barcha ma'lumotlar bank ma'lumotlar bazasida saqlanadi va undan yangi kreditlar berishda foydalanish mumkin, qarz oluvchi hujjatlar to‘plamini qayta to‘plashi shart emas.

Skoring tizimining afzalliklari:

• tezlik — qarz oluvchi kredit arizasi tasdiqlanishini bir necha kun kutishi shart emas, arizani onlayn to‘ldirish va bir necha daqiqadan so‘ng javobini olish mumkin;
• obyektivlik — natija bank xodimlari fikriga bog‘liq emas, hisoblashni taqdim etilgan hujjatlar asosida kompyuter amalga oshiradi;
• qulay shartlar — yuqori ball to‘plagan qarz oluvchiga bank past foiz stavkasini taklif qilishi yoki kredit karta limitini oshirishi mumkin.

Skoring tizimi qanday ma'lumotlarni to‘playdi

Skoring ballarini hisoblash algoritmlarini banklar sir saqlaydi va doimiy ravishda yangilaydi. Bu kredit reytingini oshirishga harakat qiladigan vijdonsiz qarz oluvchilardan himoya qilishga yordam beradi. Ammo barcha kredit tashkilotlari uchun asosiy bloklar mavjud, ularni ko‘rib chiqamiz.

Kredit tarixi

Bu qarz oluvchi moliyaviy ishonchliligi to‘g‘risidagi hujjat. U banklar, MMT, lombardlar va boshqa kredit tashkilotlaridan olingan ma'lumotlarga ko‘ra kredit byurolari tomonidan to‘planadi. Ma'lumotlar besh yil davomida saqlanadi va muntazam yangilanadi. Qarz oluvchi reytingini hisoblash uchun banklar byurodan kredit tarixi to‘g‘risidagi hisobotni so‘raydi. Undan ular quyidagilarni bilib olishlari mumkin:

• qarz oluvchi necha marta kredit olish uchun murojaat qilgan;
• necha marta rad javobini olgan;
• kechikishlarga yo‘l qo‘yganmi;
• amaldagi kreditlar soni va summasi.

Masalan, shaxs oxirgi yil ichida bir necha bor MMTdan qarz olgan va ularni har doim ham o‘z vaqtida qaytarmagan. Bank qarz oluvchi o‘ylamay sarf-xarajat qilishga moyil bor va qarzni to‘lamaslik xavfi bor degan xulosaga keladi.

Qarz oluvchi anketasi

Mijoz kredit olish uchun ariza topshirganda ushbu shaklni to‘ldiradi. Odatda u quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• F.I.Sh, pasport ma'lumotlari, boshqa shaxsiy ma'lumotlar — ular yordamida banklar mijozni identifikatsiya qiladi;
• yoshi — banklar o‘rta yoshdagi qarz oluvchilarni afzal ko‘radi, nafaqaxo‘r va talabalar ko‘pincha rad etiladi;
• propiska va yashash joyi to‘g‘risidagi ma'lumotlar — yuqori turmush darajasi va doimiy propiskaga ega bo‘lgan viloyatlik mijozlar yanada ishonchliroq hisoblanadi;
• daromad va ish joyi to‘g‘risidagi ma'lumotlar — barqaror daromad va ko‘p yillik ish tajribasiga ega bo‘lgan qarz oluvchilar afzal ko‘riladi;
• oilaviy ahvoli, farzandlar borligi — nikohdagi shaxslar yanada mas'uliyatliroq hisoblanadi, turmush o‘rtoqlar bir-birlariga kafil bo‘la oladi;
• mulk mavjudligi — bu moliyaviy farovonlik belgisidir, masalan, kvartira yoki mashinani kredit garovi sifatida rasmiylashtirish mumkin.

Ushbu barcha ma'lumotlar qarz oluvchi portretini yaratishga va uning skoring ballini hisoblashga imkon beradi. Biroq, har bir bankning o‘z baholash mezonlari mavjud. Kimdir yosh mutaxassislarga, kimdir — ma'lum yoshdagi odamlarga kredit berishni afzal ko‘radi. Bir bank sizga kreditni osongina ma'qullasa, boshqasi esa xuddi shu sharoitda rad etishi mumkin.

Qo‘shimcha ma'lumot

Skoring uchun banklar qarz oluvchi haqida barcha mavjud ma'lumotlarni to‘playdi. Masalan, bank kartalari egalarining xarajatlar va mablag‘ manbalari tekshiriladi. Odatlar va turmush tarzi haqida bilish uchun ijtimoiy tarmoqlari o‘rganiladi. Masalan, doimiy ish joyi bo‘lmagan mijozda tez-tez sayohat qilish haqidagi xabarlar bankda savollar tug‘dirishi mumkin.

Kredit skoring usullari

Banklar skoringni faqatgina ariza tasdiqlashdagina qo‘llamaydi. Uning yordamida ular qarz oluvchining kredit muddati davomida xatti-harakatlarini kuzatadi. Bu xavflarni baholash va tezkor choralar ko‘rish imkonini beradi. Qarz oluvchi kredit tarixini buzmasligi uchun buni yodda tutishi kerak.

Bank skoringining bir nechta metodikalari mavjud:

• ariza topshirishda (аpplication-scoring) — yangi mijozlar uchun qo‘llaniladi. Bank anketada ular ko‘rsatgan ma'lumotlarni tekshiradi — masalan, yoshi, daromadi, ish joyi, oilaviy ahvoli, ilgari olingan kreditlar, kechiktirilgan to‘lovlar;
• xatti-harakat (behavioral-scoring) —  bank qarz oluvchi pullarini qanday boshqarishini tahlil qiladi. Masalan, u ko‘pincha tovarlarni kreditga sotib oladi, lekin har doim ham o‘z vaqtida to‘lamaydi. Yoki kommunal to‘lovlar bo‘yicha qarzdor. Ushbu ma'lumot kelajakda uning xatti-harakatlarini aniqlashga imkon beradi;
• firibgarlik predmetiga (fraud-scoring) — firibgarlarni aniqlashga yordam beradi. Bank mijoz ma'lumotlarini "qora ro‘yxat" bilan taqqoslaydi, uning to‘lovlar tarixini, operatsiyalarni amalga oshirgan mamlakat va mintaqalarni o‘rganadi. Masalan, mijoz odatda yashash joyi bo‘yicha kichik xaridlarni amalga oshiradi. To‘satdan u boshqa mamlakatga ko‘chib o‘tdi, telefon raqamini o‘zgartirdi va katta moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishni boshladi. Bunday holda, tizim xavfni aniqlashi mumkin;
• qarzlarni undirish uchun (collection-scoring) — to‘lov muddati o‘tgan qarzlar bilan ishlashda qo‘llaniladi. Bu tizim qarzdorning xulq-atvori va moliyaviy ahvolini tahlil qilib, qarzni to‘lash imkoniyatini aniqlab beradi. Agar qarz oluvchi barqaror daromad va yaxshi kredit tarixiga ega bo‘lsa, unga qarzni qayta tuzish taklif qilinishi mumkin. Ammo agar u aloqaga chiqmasa, doimiy ish joyiga ega bo‘lmasa, unda qarz sud orqali undiriladi.

Kompyuter skoringi xatolikni keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli, bahsli vaziyatlarda bank xodimlari avtomat  tarzdagi skoringdan tashqari shaxsiy suhbat o‘tkazadi, hujjatlarni tekshiradi va mijozning to‘lov qobiliyatini baholaydi. Agar skoringda xato borligiga shubha bo‘lsa, kredit masalasini bank xodimi hal qilishga yordam beradi.

Skoring balingizni qanday bilish mumkin

Kredit reytingi quyidagicha bo‘lishi mumkin:

• Yuqori (400-500 ball) — banklar sizni ideal qarz oluvchi sifatida ko‘radi;
• Yaxshi (300– 399 ball) — qulay shartlarda kredit olish mumkin;
• O‘rtacha (200-299 ball) — maqbul qarz oluvchi, ammo ariza tasdiqlanishi ehtimoli kamroq;
• Zaif (100-199 ball) — kredit olish qiyin bo‘ladi;
• Past (0-99 ball) — kredit rad etilishi ehtimoli yuqori.

Banklar rad etish sabablarini tushuntirmaydi va mijozga uning skoring balli nimadan tashkil topganini aytmaydi. O‘zR ning har bir fuqarosi o‘z kredit reytingini Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalida bilib olishi mumkin. Yiliga bir marotaba buni bepul amalga oshirish mumkin, qo‘shimcha haq evaziga esa — cheksiz marotaba.

Skoring balingizni qanday oshirish mumkin

Skoring tizimini aldash juda qiyin va bu yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ammo kredit reytingingizni oddiy, xavfsiz usullar bilan yaxshilash mumkin:

• kredit, jarima, kommunal xizmatlar uchun to‘lovlarni o‘z vaqtida to‘lash;
• kredit tarixini tekshirish; agar xato topsangiz, uni tuzatish uchun bank yoki kredit byurosiga murojaat qiling;
• zaruratsiz kredit uchun ariza bermaslik. Har bir yangi rad etilish kredit reytingini pasaytiradi;
• agar sizda hali kredit tarixi bo‘lmasa, MTTda kichik qarz oling va uni muddatidan oldin to‘lang.

Skoring balli — bu nafaqat raqamlar, balki sizning moliyaviy obro‘ingizdir. Yuqori skoring reytingi bilan kredit olish uchun bankka murojaat qilib, ijobiy natija olishingiz ehtimoli ko‘proq bo‘lishi mumkin.