Qarz shartnomasi: tuzishdan oldin nimani bilish kerak, asosiy huquqiy jihatlarlari

Bank yoki mikromoliya tashkilotidan foizga qarz olish — keng tarqalgan amaliyot. Bitim ikkala tomon uchun ham foydali: shartnoma tuzilgandan so‘ng, qarz oluvchi pul oladi, kreditor esa — shartnomada ko‘rsatilgan foizlarni.

Hujjatni imzolashdan oldin nimani bilish kerak? Qarz shartnomasini qaysi kodeks tartibga soladi? Bitimning qanday huquqiy jihatlari, nozik tomonlari va tuzoqlari bor? Qarz shartnomasining asosiy jihatlarini qonunga muvofiq batafsil o‘rganib chiqamiz.

Hujjat nimalardan iborat

Qarz shartnomasi — bu kreditor qarz oluvchiga pul berish shartlarini va qarz oluvchi uni qanday qaytarishi kerakligini aniq belgilaydigan shartnoma. Shartnoma O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 732-moddasi bilan tartibga solinadi.

Qarz shartnomasida har ikki tomonning huquq va majburiyatlari belgilanadi, qarz summasi, foiz stavkasi, muddati va boshqa shartlar qayd etiladi. Shartnoma predmeti pul (naqd yoki naqdsiz pul mablag‘lari) yoki sotuvchiga qaytarilishi kerak bo‘lgan narsalar hisoblanadi. Odatda shartnoma yozma ravishda tuziladi.

Tomonlarning majburiyatlari

Shartnoma tomonlari quyidagi majburiyatlarga ega:

1. Kreditor shartnomada ko‘rsatilgan miqdorda pul yoki boshqa moddiy boyliklarni boshqa tomonga o‘tkazishi yoki o‘tkazish majburiyatini olishi kerak.
2. Qarz oluvchi qarz beruvchiga qarz summasini qaytarish, maqsadli kreditlashda pulning maqsadli ishlatilishini nazorat qilish imkoniyatini ta'minlash (bunday kredit ma'lum bir xarid yoki xizmat — kvartira, mashina, o‘qish, davolanish va boshqalarni to‘lash uchun beriladi), shuningdek foizlarni kredit shartnomasida ko‘rsatilgan miqdorda to‘lash majburiyatini oladi.

Foiz stavkasi, muddatlar va boshqa tafsilotlar

Qarz shartnomasining foiz stavkasi ma'lum bir moliya muassasasidagi kreditlash shartlariga bog‘liq. Amaldagi qonunchilikka muvofiq, stavka belgilangan — masalan, yillik 17% — yoki vaziyatga qarab tuzatish mumkin bo‘lgan o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin.

Qarz shartnomasining muddati ham istagancha bo‘lishi mumkin. Maksimal muddat ko‘zda tutilmagan: Fuqarolik kodeksiga muvofiq, kredit shartnomada belgilangan muddatda va tartibda qaytarilishi kerak. Shuni tushunish kerakki, shartnoma qarz oluvchi pulni olgan paytdan boshlab kuchga kiradi.

Jismoniy shaxslar o‘rtasida shartnomasiz qarz bo‘lishi mumkinmi? Ha, mablag‘larni bir jismoniy shaxsdan boshqasiga o‘tkazishda og‘zaki kelishuvlar tuzilishi mumkin. Biroq, bitimni qog‘ozda va amaldagi qonunchilikka muvofiq belgilash yaxshiroqdir — shunda to‘lanmagan, kechiktirilgan yoki boshqa fors-major holatlarida oluvchidan qarzni undirish osonroq bo‘ladi.

Qarz summasi har qancha bo‘lishi mumkin va u shartnomada belgilab qo‘yiladi. Jismoniy va yuridik shaxslarga kredit berish holatida bank yoki MMT berishi mumkin bo‘lgan mablag‘larning  maksimal miqdori ko‘plab omillarga bog‘liq: kredit tarixi, to‘lashga qodirligi, boshqa to‘lanmagan qarzlarning mavjudligi va boshqalar.

Qarzni muddatidan oldin qaytarish mumkinmi?

Qarzni muddatidan oldin to'lash imkoniyati qarz shartnomasida qayd etilishi kerak — bu holda qarz oluvchi kreditni muddatidan oldin yopish huquqiga ega.  Barcha bank va mikromoliya tashkilotlari ham bunday variantni taklif qilavermaydi, chunki bu holda ular foizlar va foydani yo‘qotadi.

Shuning uchun, agar kredit to‘lovini uzoq muddatga cho‘zishni emas, balki uni iloji boricha tezroq yopishni rejalashtirayotgan bo‘lsangiz, har ikki tomon uchun foydali hamkorlik formatini tanlash uchun qarz shartnomasi  shartlarini diqqat bilan o‘qib chiqishingiz va qarz beruvchiga qarzni qanday so‘ndirmoqchiligingizni aytishingiz kerak.

Shartnomani buzganlik uchun javobgarlik

Qarz shartnomasi tomonlari o‘z majburiyatlarini buzadigan holatlar kam emas. Qarz oluvchi va qarz beruvchi uchun javobgarlikni ko‘rib chiqamiz.

Qarz oluvchi tomonidan majburiyatlar bajarilmasligi

Agar qarz oluvchi qarz shartnomasi tuzilgandan keyin o‘z majburiyatlarini bajarmasa, — to‘lovlarni to‘liq yoki o‘z vaqtida amalga oshirmasa, shartnomaning boshqa bandlarini buzsa, — unga jarima solinishi mumkin. Qarz oluvchi tomonidan qarz shartnomasi bo‘yicha majburiyatlarni bajarmaganlik uchun javobgarlik O‘zbekiston Respublikasi FQ 327-moddasi, shuningdek O‘RQ 763-son bilan tartibga solinadi.

Kreditor tomonidan majburiyatlar bajarilmasligi

Kredit bergan moliya tashkiloti ham shartnoma shartlarini buzganligi uchun javobgar bo‘ladi. Keng tarqalgan qoidabuzarliklar — belgilangan muddatda kredit mablag‘larini taqdim etmaslik, maxfiy ma'lumotlarni oshkor qilish, to‘lov, komissiya, foiz va boshqalarni noqonuniy undirish. Bunday holatda qarz oluvchi kompensatsiyani talab qilishga, bank harakatlarini haqiqiy emas deb topish uchun sudga murojaat qilishga haqlidir.

Kreditlash bo‘yicha maslahatlar

Qarz olish — shoshilinch xarid qilish, moliyaviy muammolarni hal qilish uchun qulay imkoniyat. Ammo esda tutish muhim: kredit foizlar bilan qaytarilishi kerak, shuning uchun uni rasmiylashtirish maqsadga muvofiqligini yaxshilab o‘ylab ko‘rish kerak. Shuningdek, shartnoma tuzishga mas'uliyat bilan yondashish, butun shartnomani diqqat bilan o‘qish, savollar tug‘diradigan joylari va tafsilotlarini aniqlashtirish kerak.

Hujjatni imzolashda e'tiborga olish kerak bo‘lgan muhim xususiyatlar:

• asosiy shartlar, shartnoma kuchga kirgan payt;
• qarz valyutasi, foizlarni hisoblash tartibi, to‘lash uchun jami summa;
• qarzni qaytarish tartibi, shartnoma shartlarini buzganlik uchun javobgarlik;
• tomonlarning huquq va majburiyatlari.

So‘ngso‘z o‘rnida — kredit berishni moliyaviy qullik emas, balki mavjud va foydali vositaga aylantirishga yordam beradigan bir nechta tavsiyalar:

• Daromadingizni hushyorlik bilan baholang. Kredit summasini shunday hisoblash kerakki, foizlar bo‘yicha oylik to‘lov mavjud daromadning 50%dan oshmasligi kerak.
• Bir vaqtning o‘zida bir nechta qarz olish yaramaydi. Moliyaviy ekspertlar yangi kreditni faqatgina avvalgisini to‘lab tugatgandan keyingina rasmiylashtirishni tavsiya qiladi — biznes haqida gap ketganda, pul darhol muomalaga kirib, foyda keltira boshlaydigan holatlar bundan mustasno.
• Impulsiv xaridlar uchun qarz olmaslik kerak. Qarzni yana foizlari bilan to‘lash kerak bo‘ladi, shuning uchun ijobiy va salbiy tomonlarini ko‘rib chiqish, qarzni rasmiylashtirishning maqsadga muvofiqligini baholash kerak.

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, qarz shartnomasini tuzishda barcha tafsilotlar batafsil ta'riflanishi kerak: qarz predmeti, qarz oluvchi va qarz beruvchining majburiyatlari, kredit summasi, qaytarish muddati va tartibi, foiz stavkasi. Tomonlardan biri shartnoma talablariga rioya qilmasa, qarz punktlari yoki sud tartibida shakli va hajmi belgilanadigan javobgarlik yuzaga keladi.