Avans nima va u qanday to‘lanadi

Avans (bo‘nak) — ish haqining muhim qismi bo‘lib, bu xodimlarga daromadlarining bir qismini o‘z vaqtida olish imkonini beradi. Ish beruvchi qonunni buzmaslik uchun bunday to‘lovlar qoidalariga rioya qilishi shart.

Business Explorer QK rahbari Anna Ufimseva bilan avans nima ekanligini, summasini qanday hisoblash va qachon to‘lash kerakligini batafsil ko‘rib chiqamiz.

Avans nima

Avans — tashkilot rahbari har oyning birinchi yarmida xodimlarga to‘lashi shart bo‘lgan ish haqining ma'lum bir qismi. Bunday huquq O‘zbekiston Mehnat kodeksining 253-moddasi bilan tartibga solinadi. Unda xodimlarga ish haqi kamida 15 kalendar kunida bir marta, ya'ni oyiga ikki marta to‘lanishi kerakligi ko‘rsatilgan. Birinchi qismi — avans, ikkinchisi — asosiy ish haqi.

“Avansni ba’zan “oldindan to‘lov” tushunchasi bilan adashtirishadi, lekin bu har xil to‘lovlardir. Avans xodim haqiqatda ishlagan vaqti uchun hisoblanadi. Demak, xodim bu summani allaqachon ishlab topgan. Oldindan to‘lov esa ayrim hollarda xodimga kelgusi, lekin hali ishlab berilmagan vaqt hisobiga beriladi”.

Anna Ufimseva

20 yillik tajribaga ega buxgalter, Business Explorer QK rahbari

Avans ish haqining necha foizini tashkil etadi

O‘zbekiston qonunchiligida avans miqdori aniq belgilanmagan. Bu tashkilot rahbariyati tomonidan belgilanadi va ichki hujjatlarda, masalan, mehnat shartnomasida qayd etiladi. Odatda, avans miqdori xodim oylik daromadining 40 foizidan oshmaydi. Bunda hisoblash quyidagi usullardan birida amalga oshiriladi: belgilangan yoki haqiqatda ishlagan kunlarga qarab.

Belgilangan avans

Avansni hisoblashning belgilangan usuli belgilangan foiz va xodimning maoshiga bog‘liq. To‘lov miqdori 40% bo‘lsa, summani hisoblash juda oson. Buning uchun oylik maoshni, masalan, 4,5 mln so‘mni 40 foizga ko‘paytirish kerak. Bizning holatda avans miqdori 1,8 mln so‘mni tashkil etadi.

Belgilangan hisoblash usulining bir kamchiligi bor: xodim har doim ham hisob-kitob davrining barcha kunlarini haqiqatda ishlamaydi. Masalan, kasallik yoki mehnat ta'tiliga ketadi. Bunday holda ish beruvchi haqiqatda ishlagan vaqti uchun to‘lovni qayta hisoblashi kerak.

Haqiqatda ishlangan vaqt uchun avans

Avansning aniqroq miqdorini belgilash kerak bo‘lsa, odatda haqiqatda ishlagan vaqt uchun hisoblash usuli qo‘llaniladi. Ya'ni xodim yarim oyda haqiqatda ishlagan summasini oladi. Masalan, agar inson oyning dastlabki ikki haftasida ta'tilda bo‘lgan bo‘lsa, unga avans berilmaydi. Agar xodim bu 15 kun ichida bir necha kun ishlagan bo‘lsa, hisob-kitob quyidagi sxema bo‘yicha amalga oshiriladi:

• maoshni ma'lum bir oydagi ish kunlari soniga bo‘lish kerak, masalan, 20. Maosh 4,5 mln so‘mga teng bo‘lsa, xodimga har kuni 4 500 000/20 = 225 000 so‘m to‘lanadi;
• keyin kunlik maoshni oyning birinchi yarmida haqiqatda ishlangan kunlarga ko‘paytirish kerak. Aytaylik, xodim 5 kun kasallik ta'tiliga va boshqa 5 kun ishga chiqqan — besh kunlik jadvalni hisobga olamiz. Demak, avans summasi: 225 000 x 5 = 1 125 000 so‘mni tashkil etadi.

Avans qachon to‘lanadi

Avans to‘lovi oyning ikkinchi yarmiga, ya'ni 16-sanadan keyinga to‘g‘ri keladi. Qonunga ko‘ra, mehnatga haq to‘lash sanalari o‘rtasida 15 kundan ortiq bo‘lmasligi kerak. Masalan, har oyning 5-sanasida ish haqi, 20-sanasida avans beriladi.

To‘lovning aniq sanasini rahbar belgilaydi. Muddatlar tashkilotning ichki hujjatlarida belgilangan bo‘lishi kerak. To‘lovlar o‘rtasida 15 kundan ortiq vaqt o‘tgan holatlar ham bo‘lib turadi. Bu oyda 31 kun bo‘lgani yoki hisob-kitob sanasi dam olish yoki bayram kuniga to‘g‘ri kelgani uchun bo‘lishi mumkin. Bunday vaziyatlarda avansni dam olish kunlaridan oldin bergan ma'qul.

Avansni kechiktirish muddatlarini buzganlik uchun ish beruvchi javobgarlikka tortiladi. Agar to‘lov 15 kundan ortiq kechiktirilgan bo‘lsa, xodim mehnat inspeksiyasiga shikoyat qilishi yoki kompensatsiya undirish talabi bilan sudga murojaat qilishi mumkin.

Avans JShDSga tortiladimi

Avans xodim ish haqining bir qismi bo‘lgani sababli undan ham JShDS ushlab qolinishi kerak. Odatda ish beruvchilar oyning birinchi yarmi uchun to‘lov summasini hisoblashda bunday soliqni ushlab qolmaydilar. Biroq, bu soliq oylik ish haqidan chegirib tashlanadi. Eslatib o‘tamiz, 2024-yilda JShDS 12 foizni tashkil etadi. Agar xodimning jami oylik maoshi avansni hisobga olgan holda 4,5 mln so‘mni tashkil etsa, ish beruvchi bu summadan byudjetga 4 500 000 x 12% = 540 000 so‘m o‘tkazadi. Demak, ishchi 4,5 mln – 540 ming = 3 960 000 so‘m oladi.

Nima uchun bayram oylarida avans kamroq to‘lanadi

Odatda, bayram kunlari avans miqdorini hisoblashga kiritilmaydi. Albatta, agar ish beruvchi hisoblashning belgilangan usulidan foydalanmasa. Ko‘pincha, ish beruvchilar faqat haqiqatdan ishlangan vaqt uchun haq to‘laydilar, shuning uchun yanvar va mart oylarida avans kamroq bo‘ladi, chunki bu oylarda bayramlar boshqa oylarga qaraganda ko‘proq.

2024-yilda avansni hisoblash qoidalari

Avans miqdorini aniqlashda odatda faqat maosh va muntazam mukofotlar hisobga olinadi. Demak, tungi yoki ish vaqtidan tashqari ishlaganlik uchun kompensatsiya, bir necha lavozimda ishlaganlik yoki mehnat staji uchun ustama kabi to‘lovlar hisob-kitobga kiritilmaydi. Odatda, bunday mukofotlar qo‘shilib, faqat ish haqining asosiy qismiga hisoblanadi.

Avans haqida qisqacha

• Avans — ish haqining muayyan qismi bo‘lib, rahbar uni xodimga ishning birinchi yarim oyi uchun berishi shart. Avans hisob-kitob davri tugagan sanadan boshlab 15 kalendar kundan kechiktirmay to‘lanishi lozim.
• Avansni hisoblashda maosh va oylik mehnat normasining bajarilishiga bog‘liq bo‘lmagan doimiy ustamalar hisobga olinadi. Ya'ni, mukofotlar va bir martalik to‘lovlar avans miqdoriga kiritilmaydi. Avansdan JShDS ushlab qolinishi va belgilangan muddatlarda byudjetga o‘tkazilishi kerak.